15 Η Αγία Σοφία

Ο Ανθέμιος έλυσε το πρόβλημα της στατικής εφαρμόζοντας ένα συνδυασμό δομικών εφαρμογών:

Ο τρούλος, πανύψηλος και χωρισμένος από την υπόλοιπη οροφή του ναού με μια σειρά ψηλές κολώνες και πάμπολλα ολόφωτα παράθυρα, φαίνεται σαν να αιωρείται επάνω από την απέραντη εκκλησία, κρεμασμένος ίσως από τον ουράνιο θόλο με αόρατα νήματα.

" ἀεί διαγελᾶ πρῶτον ἡ ἡμέρα... "

" φέγγους διαρκοῦς ἀγωγούς εἶναι (τά παράθυρα) "

Προκόπιος, Περί Κτισμάτων.

" Η Εκκλησία αυτή έχει γίνει ωραιοτάτη, υπερβαίνουσα σε λαμπρότητα κάθε προσδοκία των επισκεπτών. Τα όσα βλέπει κανείς φαίνονται εντελώς απίστευτα και ξεπερνούν κατά πολύ τα όσα έχει κανείς ακούσει. Διότι υψώνεται σε ύψος σχεδόν ουράνιο, εξέχει πάνω από όλα τα οικοδομήματα και πάνω από όλη την Πόλη, στολίζοντάς την, διότι αποτελεί μέρος της και ομορφαίνοντάς την, καθώς ανήκει στην ίδια αυτή την Πόλη"

Προκόπιος, Περί Κτισμάτων (τ. 20ος, σ. 174).

Όσον αφορά το εσωτερικό του ναού, οι επιφάνειες των τοίχων καλύπτονταν με πολύχρωμη ορθομαρμάρωση (όπως παραμένουν και σήμερα) και διακοσμούνταν με πολυάριθμους ψηφιδωτούς σταυρούς και διακοσμητικά σχέδια σε χρυσό βάθος.

" Κόκκινα μάρμαρα κατάστικτα με αστερίσκους και λευκές βούλες, από τη Θήβα της Αιγύπτου και τη Ρώμη.

Μάρμαρα ροδόχροα με κυανά και λευκά ποικίλματα, από τη Φρυγία.

Πράσινα μάρμαρα από τη Λακωνία.

Αιματόχροα με λευκές και καφετιές γραμμές από την Καρία της Μικράς Ασίας.

Κιτρινοπράσινα από τη Λυδία.

Στο χρώμα του κρόκου και κυανά από τη Λιβυή της Β.Αφρικής.

Μαύρα από τα μέρη του Βοσπόρου.

Πράσινα ποικιλόστικτα από τη Θεσσαλία [...]."

Παύλος Σιλεντιάριος

Οι τοίχοι είναι σκεπασμένοι με ορθομαρμαρώσεις από πορφυρίτη, ίασπι και οφίτη λίθο, σε μεγάλα ορθογωνικά τεμάχια.

Τα μάρμαρα της Αγίας Σοφίας αποτέλεσαν αντικείμενο μεγάλου θαυμασμού από τους Βυζαντινούς και ο Προκόπιος προσθέτει:

«τίς δὲ τῶν τε κιόνων καὶ λίθων διαριθμήσαιτο τὴν εὐπρέπειαν, οἷς τὸ ἱερὸν κεκαλλώπισται; λειμῶνί τις ἂν ἐντετυχηκέναι δόξειεν ὡραίῳ τὸ ἄνθος...».

Οι κίονες επίσης αποτελούνται από διάφορες ποικιλίες χρωματιστού μαρμάρου και είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα ολόκληρης της εσωτερικής όψης του ναού: στο ισόγειο υπάρχουν κίονες από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο, καθώς και κίονες από πορφυρίτη σε δεύτερη χρήση, ενώ πράσινοι κίονες κυριαρχούν στα υπερώα. Οι κίονες φέρουν κιονόκρανα από λευκό μάρμαρο.

" [...] ποιος θα απαριθμήσει την ομορφιά των κιόνων και των επενδύσεων με πολύτιμους λίθους που κοσμούν τον ιερό ναό; Θα νόμιζε κανείς πως βρίσκεται σε λιβάδι με ωραιότατα άνθη και θαυμάζει σε άλλα τη φρεσκάδα τους, σε άλλα το πάλλευκο αστρατφτερό τους χρώμα και σε άλλα τις ποικίλες αποχρώσεις τους, σαν να ήταν η φύση ζωγράφος"

Προκόπιος, Περί Κτισμάτων (σ.178).

Οι πύλες είχαν μαρμάρινη πορτοσιά (πλαίσιο) και ορειχάλκινα θυρόφυλλα στολισμένα με πλήθος σταυρών μέσα σε ωραιότατα συμπλέγματα από άνθη.

Η παράσταση στην αρχική της μορφή περιελάμβανε την εικόνα της Θεοτόκου περιστοιχιζόμενης από τέσσερις αγίους, το Άγιον Μανδήλιον εν μέσω δύο αγγέλων, στον μυχό της κόγχης, εξολοκλήρου χρυσοψηφιδωμένης.

“Η συγκλονιστική μορφή του λεγόμενου «Εξαπτέρυγου Αγγέλου» της Αγία Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, εμφανίσθηκε μετά από 160 χρόνια σιωπής και απουσίας, μπροστά στα έκπληκτα και συγκινημένα βλέμματα των μελών της ομάδας αναστήλωσης του μοναδικού αυτού θρησκευτικού μνημείου. Πρόσφατα, κατά τις εργασίες αναστήλωσης της Αγία Σοφίας, οι ειδικοί εντόπισαν τυχαία ένα από αυτά τα μωσαϊκά και μετά από προσεκτικές εργασίες απομάκρυνσης της μάσκας και των 6-7 στρωμάτων γύψου, αποκαλύφθηκε ο άγγελος με τα έξι φτερά. Το μωσαϊκό σε μια πρώτη εκτίμηση πιθανολογείται ότι δημιουργήθηκε τον 9ο ή 14ο αιώνα, ενώ η πραγματική του ηλικία θα καθοριστεί κατόπιν των μελετών που θα κάνουν τα μέλη του Ανώτατου Επιστημονικού Συμβουλίου της Αγίας Σοφίας. Ο τελευταίος που είχε δει την εικόνα του «Εξαπτέρυγου Αγγέλου» ήταν ο Ελβετός Αρχιτέκτονας Gaspare Fossati, που είχε διενεργήσει τις εργασίες αποκατάστασης της Αγίας Σοφίας την περίοδο 1847-1849, κατ’ εντολή του Σουλτάνου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αμπντουλμετζίτ. Τότε, ο Fossati και ο αδελφός του ανακάλυψαν και φωτογράφησαν αυτά τα μωσαϊκά που περιλάμβαναν και την μορφή του Αγγέλου (πιθανολογείται ότι το ψηφιδωτό αναπαριστά τον αρχάγγελο Σεραφείμ που προστατεύει το Θρόνο του Θεού). Η μοναδική ανακάλυψη του Fossati δεν συγκίνησε και πολύ τον Σουλτάνο ο οποίος διέταξε το ψηφιδωτό του «Εξαπτέρυγου Αγγέλου» να καλυφθεί ξανά με γύψο και να τοποθετηθούν πάνω του μεταλλικές μάσκες. Οι φωτογραφίες των αδελφών Fossati αποτελούσαν μέχρι σήμερα την μοναδική πηγή απόδειξης του ανεπανάληπτου αυτού μωσαϊκού. Ο άγγελος με τα έξι φτερά έχει διαστάσεις 1.5 Χ 1 μέτρο, και έχει διατηρηθεί σε πολύ καλή κατάσταση”.

1. Είχε περιορισμένο μέγεθος, φιλοξενώντας μικρό αριθμό πιστών -γι' αυτό άλλωστε ήταν καταλληλότερος ως τύπος για Βαπτιστήρια.

2. Επιπλέον δεν είχε αρχιτεκτονικά δυνατότητες επέκτασης του χώρου.

Μειονεκτήματα

Οι Πεσσοί

Τα προβλήματα που είχε να επιλύσει

ο Ανθέμιος

Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των παλαιότερων δύο τύπων

Γιατί δημιουργήθηκε ο νέος τύπος ναού;

Περίκεντρος ναός (ροτόντα)

Α

Ν

Β

Πρόπλασμα Αγίας Σοφίας

Πρόβλημα

Πρώτο

Δ

1. Τοποθέτησε τέσσερις (1-4) γιγαντιαίους πεσσούς, στις γωνίες έδρασης του τρούλου. Οι πεσσοί αυτοί ενσωματώθηκαν στους πλαϊνούς τοίχους, ούτως ώστε να μην είναι ορατός ο όγκος τους.

1. Πρόσφερε τη δυνατότητα συγκέντρωσης στον κεντρικό κυκλικό χώρο, πολύ κοντά στο Ιερό Βήμα.

2. Ικανοποιούσε με τον τρούλο το αίτημα της εσχατολογικής αίσθησης του ουράνιου θόλου.

Πλεονεκτήματα

Ο τρόπος στήριξης του τρούλου

3. Επίσης τοποθέτησε τέσσερις μεγάλες αντηρίδες (ανά δύο στη βόρεια και νότια πλευρά), σε συνέχεια των τεσσάρων κεντρικών πεσσών.

Έπρεπε να βρει τρόπο να στηρίξει τον τεράστιο τρούλο, έτσι που να μην προκαλεί αισθητικά προβλήματα...

2. Αυτό όμως δεν ήταν αρκετό. Οι πιέσεις που θα ασκούσε ο τρούλος θα ήταν τεράστιες. Για αυτό τοποθέτησε άλλους τέσσερις, αλλά μικρότερους, πεσσούς (στην ανατολική και δυτική πλευρά) (5-8).

Πήρε τον τρούλο από τον περίκεντρο ναό

Η Αγία του Θεού Σοφία

Τρίκλιτη Βασιλική με Τρούλο

Ο Ανθέμιος συνέθεσε τα πλεονεκτήματα των δύο τύπων

Και δημιούργησε έναν νέο τύπο ναού:

την

τρίκλιτη Βασιλική με τρούλο

Πήρε τα τρία κλίτη από τη Βασιλική

Β

Το Αίθριο

Όλα τα δομικά στοιχεία συνεργάζονται

Δεξιό

ή

Νότιο Κλίτος

Ο τρούλος

Η είσοδος στον ναό

Τα σφαιρικά τρίγωνα (λοφία)

1. Ωστόσο, το μεσαίο κλίτος, όσο ευρύ και να ήταν, παρέμενε χωρός στενός, ενώ οι πιστοί που βρίσκονταν στο τέλος ή στα πλάγια κλίτη δεν είχαν την καλύτερη οπτική επαφή με το Ιερό Βήμα.

2. Η στέγαση υστερούσε σημαντικά, καθώς δεν έδινε την απαιτούμενη αίσθηση του ουράνιου θόλου.

Μειονεκτήματα

Αποτέλεσμα αυτών και άλλων πολλών αρχιτεκτονικών λεπτομερειών είχαν ως αποτέλεσμα οι ωθήσεις από το βάρος του τρούλου να μεταβίβάζονται από το ένα στοιχείο στο άλλο μέχρι που οι επιδρούσες δυνάμεις εξαντλούνται στο έδαφος.

Εξωνάρθηκας

Αίθριο

Τρούλος

&

Μεσαίο Κλίτος

Ιερό Βήμα

Νάρθηκας

Οι Πύλες

Πρόβλημα

Δεύτερο

Ο Ανθέμιος έλυσε και αυτό το πρόβλημα χρησιμοποιώντας ένα πολύτιμο για την περίπτωση αρχιτεκτονικό στοιχείο:

το σφαιρικό τρίγωνο (ή λοφίο).

σφαιρικά τρίγωνα

Αριστερό

ή

Βόρειο Κλίτος

Από τον έσω νάρθηκα εννέα πύλες, τρεις ανά κλίτος οδηγούν στον κυρίως Ναό. Οι τρεις μεσαίες καλούνται Βασιλικές πύλες επειδή από αυτές εισερχόταν ο Αυτοκράτορας στις επίσημες τελετές.

Πως θα τετραγωνίσει τον κύκλο;

Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των παλαιότερων δύο τύπων

Γιατί δημιουργήθηκε ο νέος τύπος ναού;

Βασιλική Ξυλόστεγη

Η ανατολική εξωτερική πλευρά: Αψίδα

Πέντε πύλες από το αίθριο οδηγούν στον έξω νάρθηκα και από αυτόν άλλες πέντε πύλες οδηγούν στον εσωτερικό νάρθηκα, από τις οποίες η μεσαία πύλη λέγεται και Μεγάλη ή Ωραία Πύλη. Από τον έσω νάρθηκα εννέα πύλες, τρεις ανά κλίτος οδηγούν στον κυρίως Ναό. Οι τρεις μεσαίες εξ αυτών καλούνται Βασιλικές πύλες επειδή εξ αυτών εισερχόταν ο Αυτοκράτορας στις επίσημες τελετές. Και οι δύο νάρθηκες καταλάμβάνουν περίπου το ίδιο πλάτος του Ναού με μικρό μήκος εισόδου ο καθένας. Εκατέρωθεν του νάρθηκα διασώζονται προσαρτήματα μεγάλης ιστορικής σημασίας. Το προς Ν. εκαλείτο Προπύλαιο του Νάρθηκα ή Ωραία Πύλη που από τον 10ο αιώνα ήταν η κύρια είσοδος στον Ναό. Δεξιά αυτού του προπυλαίου ήταν το αποδυτήριον (μητατώριον) όπου ο Αυτοκράτορας κατά την είσοδό του άλλαζε το τζιτζάκιο και φορούσε το σαγίο.

1. Λόγω του μεγάλου μήκους της, είχε τη δυνατότητα να υποδέχεται μεγάλο αριθμό πιστών.

2. Ώς τύπος (βασιλική) ήταν σύμφωνη με την παλιά ρωμαϊκή παράδοση.

Τα τέσσερα σφαρικά τρίγωνα που συγκρατούν τον πελώριο τρούλο της Αγίας Σοφίας. Διακρίνονται επίσης τα τέσσερα μεγάλα τόξα που δημιουργούνται καθώς και τα δύο ημιθόλια, αριστερά και δεξιά.

Στην κάτοψη οι τέσσερις πεσσοί σχηματίζουν έναν τετράγωνο χώρο.

Έπρεπε λοιπόν, από το τετράγωνο του δαπέδου να φθάσει όλη η οικοδομή, μέσω των τεσσάρων πεσσών, στον κύκλο της στεφάνης του τρούλου!

Να εγγραφεί, δηλαδή, ο κύκλος στο τετράγωνο.

Πλεονεκτήματα

Τα δύο (νότια) από τα τέσσερα σφ. τρίγωνα του τρούλου της Αγίας Σοφίας

Αγία Σοφία: είσοδος στο αίθριο

Είσοδος

Νότιο Τύμπανο

Τομή κατά

τον μείζονα άξονα (Α-Δ)

Ένα από τα παράθυρα του τρούλου της Αγίας Σοφίας.

"ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ"

Αψίδα

Ιερού Βήματος

Ανατολικό Ημιθόλιο

Δυτικό Ημιθόλιο

Ψηφιακή αναπαράσταση της υπαίθριας μαρμαρόστρωτης και περίστυλης αυλής στο μέσον της οποίας ήταν η "κομψή φιάλη" με μαρμάρινη κρήνη, που έφερε την παραπάνω ονομαστή καρκινική επιγραφή:

Νότιο Υπερώο

Στη βάση του ο τρούλος ανοίγει σε 40 παράθυρα, τα οποία συντελούν έτσι στην εξαΰλωση του, όπως διέρχεται μέσω αυτών το φως του ήλιου.

Νάρθηκας

Κιονοστοιχία Νότιου Κλίτους

Αίθριο

πεσσός

Τα τόξα

Διαστάσεις

" Ἐστί γάρ ὂντως οὐκ ἀνθρωπίνης σοφίας ἒργον. "

Μανουήλ Χρυσολωράς

(14ος αιώνας)

32 μ.

71 μ.

Η παρουσία των σφαιρικών τριγώνων δημιούργησε τέσσερα μεγάλα τόξα τα οποία ο Ανθέμιος τα κάλυψε ως εξής:

1. Το ανατολικό και το δυτικό με ημιθόλια (=μισός τρούλος).

2. Το βόρειο και το νότιο με τύμπανα (=τοίχους), στα οποία ανοίχθηκαν τεράστια παράθυρα.

77 μ.

9. Τρούλος

Το σχέδιο της Αγίας Σοφίας

11 μ.

8. ΝΑ Σφαιρικό τρίγωνο.

7. ΒΑ Σφαιρικό τρίγωνο.

Οι δύο αρχιτέκτονες συνδύασαν το ρυθμό της ορθογώνιας βασιλικής και του περίκεντρου ναού με τρούλο.

Έτσι γεννήθηκε η βασιλική με τρούλο, που επηρέασε την αρχιτεκτονική των ναών ως τις μέρες μας

3

2

Νότιο Τόξο

3. Νότιο τύμπανο με τρεις σειρές παραθύρων, στηρίζεται πάνω σε δύο σειρές κιόνων.

1

1. Βόρειο τύμπανο με τρεις σειρές παραθύρων, στηρίζεται πάνω σε δύο σειρές κιόνων.

Νότιο τύμπανο με παράθυρα

5. Ανατολικό ημιθόλιο.

ύψος 62 μ.

Ανατολικό Ημιθόλιο

Δυτικό Ημιθόλιο

Το βόρειο τύμπανο (1) και οι δύο εξωτερικές αντηρίδες (2-3).

Όλη η πλευρά είναι διάτρητη από παράθυρα.

6. Κόγχη Ιερού Βήματος.

2. Οι κίονες αυτοί είναι των υπερώων που σχηματίζονται πάνω από το βόρειο (αριστερά στον εισερχόμενο) κλίτος του ναού.

4. Οι κίονες αυτοί είναι των υπερώων που σχηματίζονται πάνω από το νότιο (δεξιά στον εισερχόμενο) κλίτος του ναού.

Αρχιτεκτονική

Βασιλική.

Παράδειγμα 2ο: Άγιος Δημήτριος Θεσ/νίκης

Περίκεντρος ναός.

Παράδειγμα 1ο: Άγιος Γεώργιος Θεσ/νίκης

77 μ.

Βασιλική με τρούλο.

Αγία Σοφία Κων/πόλεως

Οι αρχιτέκτονες του ναού

Ο Ιουστινιανός ανέθεσε το χτίσιμο του ναού στους αρχιτέκτονες Ισίδωρο και Ανθέμιο, με την εντολή να τον σχεδιάσουν ώστε όμοιός του να μην υπάρχει πουθενά.

Ο Ανθέμιος ο Τραλλιανός (περ. 474 – πριν το 558) ήταν Έλληνας μηχανικός μαθηματικός και αρχιτέκτονας, καθηγητής της Γεωμετρίας στην Κωνσταντινούπολη. Γεννήθηκε στην πόλη Τράλλεις της Λυδίας. Τα τολμηρά σχέδια που κατέστρωσε ο Ανθέμιος για τον ναό της Αγίας Σοφίας επιδεικνύουν τόσο τις γνώσεις του. Το κορυφαίο σχεδιαστικό του επίτευγμα εδώ αφορά τον τρούλο του ναού, που φαίνεται σαν να αιωρείται στον αιθέρα, πάνω από τα γήινα. Οι δεξιότητές του ως πολιτικού μηχανικού διαφάνηκαν και στην επισκευή των αντιπλημμυρικών έργων του Νταράς. Ο Ανθέμιος ήταν εξίσου ικανός ως μαθηματικός. Περιέγραψε την κατασκευή της ελλείψεως με νήμα, όπως αναφέρει σχόλιο του Ευτόχιου στις Κωνικές τομές του Απολλωνίου, και συνέγραψε πραγματεία πάνω στις κωνικές τομές, μία θαυμάσια προετοιμασία για τον σχεδιασμό του τρούλου της Αγίας Σοφίας. Ο Ανθέμιος ως συγγραφέας συνέγραψε σπουδαία έργα μηχανικής, από τα οποία σώζονται μόνο αποσπάσματα, π.χ. ένα τμήμα πραγματείας του εκδόθηκε με τον τίτλο Περί παραδόξων μηχανημάτων από τον L. Dupuy το 1777, ενώ εμφανίσθηκε και το 1786 στον 42ο τόμο της Histoire de l'Academie des Instrumentistes. Ο A. Westermann έδωσε μία αναθεωρημένη έκδοσή του στο έργο του Παραδοξογράφοι (Scriptores rerum mirabilium Graeci) το 1839. Σε αυτό το έργο ο Ανθέμιος γράφει για την «ελαστική δύναμη» του υδρατμού.

O Ισίδωρος ο Μιλήσιος (6ος αι.) ήταν Έλληνας μαθηματικός, μηχανικός και αρχιτέκτονας. Ως βοηθός του Ανθέμιου από τις Τράλλεις, συμμετείχε στην ανοικοδόμηση του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας μεγάλη συμβολή στην εκπόνηση και υλοποίηση των αρχιτεκτονικών σχεδίων. Πιθανότατα συμμετείχε επίσης στην κατασκευή άλλων έργων επί της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού Α', όπως και στην επίβλεψη αντιπλημμυρικών και οχυρωματικών έργων. Σημαντική ήταν η συμβολή του στα μαθηματικά, κυρίως μέσα από τη διάδοση κειμένων του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη. Σε αυτόν οφείλεται η συλλογή και η διάδοση των σχολίων του Ευτόχιου πάνω σε έργα του Αρχιμήδη και του Απολλώνιου. Δημιούργησε μια αξιόλογη συλλογή με έργα του Αρχιμήδη, η οποία ολοκλήρωθηκε κατά τον 9ο αι. από τον Λέοντα. Συνέθεσε επίσης σύγγραμμα που διαπραγματευόταν το έργο του Ήρωνα Περί καμαρικών. Ο ίδιος ήταν δάσκαλος των μαθηματικών, αλλά και ιδρυτής σχολής μηχανικών. Σύμφωνα με τον Ευτόχιο, ο Ισίδωρος ήταν επίσης εφευρέτης οργάνου, σε μορφή διαβήτη, για τη χάραξη παραβολών.

Τοποθεσία

Ο παλαιότερος ναός της Αγίας Σοφίας

Η Αγία Σοφία είναι χτισμένη στον λόφο του αρχαίου Βυζαντίου και δίπλα στο Ιερό Παλάτιο.

Ο προηγούμενος ναός της Αγίας Σοφίας, χτισμένος από τον Μ. Κωνσταντίνο, καταστράφηκε κατά τη «Στάση του Νίκα» το 532. Ο ναός ήταν στον τύπο της ξυλόστεγης Βασιλικής με τρία κλίτη (αρ. 1).

3

Κεράτιος κόλπος

Κεράτιος

Κόλπος

2

Ιππόδρομος

Αγία Σοφία

Αγία Σοφία

Ιερό Παλάτιο

1

1. Ο ναός, που έχτισε ο Κωνσταντίνος και καταστράφηκε το 532 κατά τη «Στάση του Νίκα».

2. Ο ναός, που έχτισε ο Ιουστινιανός, το 537. Ο τρούλλος κατέρρευσε μετά από σεισμό.

3. Ο ναός με τον νέο τρούλλο. Είναι ο ναός που σώζεται έως σήμερα.

Θαλάσσια Τείχη

Βόσπορος

Προποντίδα

Βόσπορος

Κεφ. 15

Η Αγία Σοφία

3η Θεματική Ενότητα

Το Βυζαντινό Κράτος:

Μια δύναμη που μεγαλώνει

Ένα αριστούργημα της αρχιτεκτονικής

Η Αγία Σοφία και ο έφιππος αδριάντας του Ιουστινιανού.

Ἀτθίδες Αὖραι

Εγκαίνια Αγίας Σοφίας

Το Κτίσιμο της Αγιάς Σοφιάς

Γεώργιος Βιζυηνός

Η Αγία Σοφία

Σύμβολο του Νεώτερου Ελληνισμού

Αποπεράτωση σε χρόνο ρεκόρ!!

Η ακτινοβολία της Αγίας Σοφίας

Γιὰ τ' ἁγιασμένο Του ψωμὶ

τὸ καθαρὸ μελίσσι

διές, τί κερήθρα συγκροτεῖ!

Γιὰ τοῦ Ὑψίστου τὴν τιμὴ

ὁ βασιλὲς ἂς κτίσῃ

μιὰν ἐκκλησία σὰν αὐτή. -

Στὸν Πλάστη στρέφ' ὁ βασιλές,

- Εὐχαριστῶ σε, κράζει,

μεγαλοδύναμ' Εὐμορφιά! -

Φιλᾷ τὸ σχέδιο τρεῖς βολαῖς,

καὶ σὰν αὐτὸ προστάζει

νὰ κτίσουν τὴν Ἁγιὰ-Σοφιά.

Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως = 5,5 χρόνια (532-537).

Άγιος Πέτρος Ρώμης = 120 χρόνια (1506-1626).

Άγιος Παύλος Λονδίνου = 34 χρόνια (1676-1710).

Η ακτινοβολία της Αγίας Σοφίας

Μέρα καὶ νύχτα μελετᾷ

ὁ βασιλεὺς στὴν Πόλη

νὰ κτίσῃ τὴν Ἁγιὰ-Σοφιά.

Σ' ὅλο τὸν κόσμον ἐρωτᾷ,

καὶ σχέδια φέρνουν ὅλοι,

κτιστά, ἢ μόνο ζωγραφιά.

Ὁ Ἀρχικτίστης ὁδηγᾷ,

κι' ὁ ὺπουργὸς προτείνει

ἐμπρὸς σὲ θρόνον ἀψηλό.

Ὁ βασιλεύς, αὐτὸς σιγᾷ,

αὐτὸς μόνο δὲν κρίνει

κανένα ἄξιο καὶ καλό.

- Εἶναι ἡ Δύναμ' ὁ Θεὸς

κ' ἡ Εὐμορφιὰ μονάχη,

π' ἀντανακλᾶται σ' ὁλουνούς.

Γι' αὐτὸ τοῦ πρέπει κι' ὁ ναὸς

δύναμι, κάλλος νἄχῃ,

νἆν' ὅμοιος μὲ τοὺς οὐρανούς. -

Ὅλ' οἱ μαστόροι σκυθρωποί,

καὶ ὅλ' οἱ μεγιστᾶνοι

τὸν προσκυνοῦν γονατιστά.

Κανεὶς δὲν ξεύρει τί νὰ 'πῇ,

κανένας πῶς νὰ κάνῃ

τὴν ἐκκλησιὰ ποῦ τοὺς ζητᾷ.

Κι' ὁλονυχτῆς 'σκυμμέν' ἐκεῖ

τὸ σχέδιο ποῦ προστάζει,

καθεὶς νὰ κάμῃ προσπαθεῖ.

'Ξημέρωσεν ἡ Κυριακή,

κανένας δὲν ἀδειάζει

νὰ 'πάγῃ νὰ λειτουργηθῇ.

Τρυγοῦν οἱ ἄνθρωποι γοργά,

κανένας δὲν κερδαίνει

ἄλλο ἀπὸ μέλι καὶ κερί.

Κι' ὁ Πρωτομάστορης τρυγᾷ,

κ' ἐξαφνισμένος μένει

ἐμπρὸς στὸ θαῦμα ποῦ θωρεῖ!

Σ' ἕνα κοφίνι διαλεχτό,

στὸ πιὸ καλὸ κυψέλι,

λάμπει κι' ἀστράφτει κἄτι τι.

Ξανθὸ κερὶ δὲν εἶν' αὐτό,

γλυκὸ δὲν εἶναι μέλι,

εἶν' ἐκκλησιὰ πελεκητή!

Οἱ τροῦλοι λὲς κ' εἶν' οὐρανοί,

πυκνὰ οἱ στύλοι δάση,

καὶ Οἰκουμέν' ἡ πατωσιά.

Ποτὲ χριστιανική φωνὴ

Θεὸ δὲν θὰ δοξάσῃ

σὲ πιὸ καλήτερ' ἐκκλησιά!

Μὲ τὴν ματιά του προχωρεῖ

μέσ' στ' Ἅγιο-βῆμα μνίσκει,

ποῦ τὸ φωτίζει μ' ἀντηλιά·

στὴν Ἅγια-τράπεζα θωρεῖ,

στὸν Ἀστερίσκο 'βρίσκει

τ' ἀντίδωρο τοῦ βασιλιᾶ!

Στὸν θρόνο 'μπρὸς μὲ συστολὴ

βαθειὰ μετάνοια κάνει.

Δείχνει τὸ σχέδιο τοῦ ναοῦ.

- Εἴμεθα ὅλ' ἁμαρτωλοί,

κανένας μας δὲν φθάνει

τὸ μεγαλεῖο τοῦ Θεοῦ.

Ἐκεῖ στὴν πρωϊνὴ δροσιὰ

θωροῦν ἕνα τρικέρι,

κι' ἀκοῦν γεροντικὴ λαλιά:

Ἁπέλυσεν ἡ ἐκκλησιά,

κι' ὁ Πατριάρχης φέρει

τ' ἀντίδωρο στὸν βασιλιᾶ.

Σκύβ' ἀπ' τὸν θρόνο καὶ φιλᾷ

τὸ χέρι ποῦ τοῦ δίδει

τὸ Ὕψωμα καὶ τὴν εὐχή.

Μὰ 'κεῖ, δὲν ἔπιασε καλά,

τοῦ πέφτ' ἕνα ψυχίδι

'σὰ λεοντόδερμα παχύ.

Τὸ σκῆπτρ' ἀφῆκε στὴν στιγμή,

τὸν θρόνον ἔχ' ἀφήσει,

καὶ νὰ τὸ εὕρῃ προσπαθεῖ,

μὴ μείνῃ κατὰ γῆς καὶ μὴ

κανένας τὸ πατήσῃ

κι' ἀπὸ τὸ κρῖμα κολασθῇ.

Μὰ 'κεῖ, ποῦ μ' ὄψι θλιβερή,

γιὰ νὰ τὸ εὕρῃ ἀκόμα

ἐμπρὸς στὸν θρόνο του ζητᾷ,

νὰ καὶ μιὰ μέλισσα θωρεῖ,

τ' ἀντίδωρο στὸ στόμα,

κι' ἀπ' τὸ παράθυρο πετᾷ.

'Βγάλλει παντοῦ διαλαλητὴ

στὴν 'ξακουστὴ τὴν Πόλη,

καὶ τάζ' ἕνα πουγγὶ βαθύ.

Ὅποιος μελίσσια κι' ἂν κρατῇ,

νὰ τὰ τρυγήσετ' ὅλοι,

τ' ἀντίδωρό μου νὰ βρεθῇ! -

“ Νενίκηκά σε Σολωμών! ”

Η Αγία Σοφία εγκαινιάστηκε το 537 και ήταν η λαμπρότερη εκκλησία στον κόσμο.

Γι’ αυτό ο Ιουστινιανός την ημέρα των εγκαινίων ψιθύρισε εντυπωσιασμένος:

“Νενίκηκά σε Σολωμών!”

Στους αιώνες που ακολούθησαν ο ναός στέγασε τις δόξες και τις δοκιμασίες του Βυζαντίου. Εκεί στέφονταν οι βασιλιάδες και οι πατριάρχες και εκεί γίνονταν οι δοξολογίες για τους θριάμβους αλλά και οι παρακλήσεις για τη σωτηρία της πόλης.

Δημήτρης Γαρουφαλής

2013

Τα ψηφιδωτά της περιόδου του Ιουστινιανού

Ο Διάκοσμος της Αγίας Σοφίας

Η Μεγάλη Εκκλησία του Ιουστινιανού διακοσμήθηκε με ανεικονικά μωσαϊκά (σταυρούς, ακάνθινους βλαστούς, γεωμετρικά θέματα).

Εντούτοις, εικόνες του Χριστού και των αγίων ενδέχεται να έκαναν την εμφάνισή τους στο ναό σύντομα μετά το θάνατο του Ιουστινιανού, αν πιστέψουμε τις μεταγενέστερες πηγές που αναφέρουν σκηνές από την Καινή Διαθήκη κατά παραγγελία του Ιουστίνου Β΄.

Μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα η Αγία Σοφία είχε αποκτήσει εικονιστικά ψηφιδωτά, εφόσον ο εικονομάχος πατριάρχης Νικήτας λέγεται ότι κατέστρεψε τις εικόνες (τα ψηφιδωτά) των αγίων και του Χριστού που κοσμούσαν το ναό, το 768.

Αυτ. Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος

Αυτ. Ιωάννης Β΄Κομνηνός

Αυτοκράτειρα Ειρήνη

Τα μάρμαρα

Αυτοκράτειρα Ζωή

Ψηφιδωτό του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ'

Ψηφιδωτό του Αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κομνηνού

Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα

και οι Μ. Κωνσταντίνος και Ιουστινιανός

Το ψηφιδωτό βρίσκεται στο ανατολικό άκρο του νότιου υπερώου και εικονίζει το Χριστό ένθρονο ανάμεσα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ και την αυτοκράτειρα Ζωή. Το αυτοκρατορικό ζεύγος του 11ου αιώνα απεικονίζεται κατ’ ενώπιον, με επίσημο ένδυμα, και προσφέρει δωρέες: ο αυτοκράτορας ένα αποκόμβιο (πουγγί) με χρήματα και η αυτοκράτειρα έναν ειλητό, όπου περιέχονται οι προσφορές της στον ναό. Ο Χριστό κρατά με το αριστερό κλειστό Ευαγγέλιο και ευλογεί με το δεξί. Είναι πιθανό ότι αρχικά εικονιζόταν στο ψηφιδωτό ένας από τους προηγούμενους συζύγους της Ζωής (ο Ρωμανός Γ΄ ή ο Μιχαήλ Δ΄) και ότι αντικαταστάθηκε αργότερα με το πορτρέτο του Κωνσταντίνου Θ΄.

Η Δέηση

Βρίσκεται αρκιβώς δεξιά του προηγούμενου -μεσολαβεί ένα παράθυρο- στο νότιο υπερώο. Αποτελεί χορηγία του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού στις αρχές του 12ου αιώνα (1118, ημερομηνία στέψης του Ιωάννη Β'). Πρόκειται για ένα πορτρέτο του ιδίου και της συζύγου του Ειρήνης που στέκονται εκατέρωθεν της Θεοτόκου με το Βρέφος και έναν πλαϊνό πίνακα που εικονίζει το γιο τους Αλέξιο. Είναι παρόμοιο με το ψηφιδωτό του Κωνσταντίνου Θ΄ και της Ζωής, αν και λιγότερο φυσιοκρατικό και περισσότερο σχηματικό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η Αυγούστα Ειρήνη, η οποία εικονίζεται με ολόξανθα μαλλιά και κάπως συνεσταλμένη (λίγο κόκκινο χρώμα στα μήλα των παρειών) αφού, σαν Ουγγαρέζα, δεν ήταν εξοικειωμένη με τη βυζαντινή αυλή. Προσφέρουν και αυτοί αποκόμβιο με χρήματα και ειλητάριο με δωρεές.

Ψηφιδωτή εικόνα πάνω από τη νότια πύλη του νάρθηκα που εικονίζει τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα (κέντρο), τον Μ.Κωνσταντίνο (δεξιά) και τον Ιουστινιανό (αριστερά). Η αναθηματική παράσταση χρονολογείται γύρω στα 1000. Ο Ιουστινιανός προσφέρει ομοίωμα του ναού της Αγίας Σοφίας και ο Κωνσταντίνος ομοίωμα της περιτειχισμένης Πόλης. Το ψηφιδωτό έγινε πιθανότατα στα χρόνια του Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου, ο οποίος έτρεφε μεγάλο σεβασμό για τους αυτοκράτορες.

Πρόκειται για μια έξοχη παράσταση, που ανήκει στα πρώιμα ψηφιδωτά, βρίσκεται στο νοτιοδυτικό προστώο.

Είναι το μεγαλύτερο και πλέον όψιμο ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας. Χρονολογείται στα τέλη του 13ου ή στο 14ο αιώνα και εικονίζει τη Θεοτόκο (αριστερά) και τον Άγιο Ιωάννη το Βαπτιστή (δεξιά) να δέονται στο Χριστό για τη σωτηρία του ανθρώπου.

Ο Παντοκράτορας

Ο τρούλος του ναού πιθανώς διακοσμήθηκε επίσης τον 9ο αιώνα με μια μεγάλη παράσταση του Παντοκράτορα (το 562 υπήρχε μόνο ένας ψηφιδωτός μεγάλος σταυρός στο εσωτερικό του τρούλου). Ο Παντοκράτορας καταστράφηκε εντελώς αλλά στις αρχές της Οθωμανικής περιόδου, όταν η Αγία Σοφία λειτουργούσε ήδη ως τζαμί, ήταν ακόμη ορατός.

Εντούτοις, τα παλιότερα σωζόμενα εικονιστικά ψηφιδωτά στην Αγία Σοφία χρονολογούνται στην περίοδο μετά την Εικονομαχία, το 843.

Εξαπτέρυγα

Εξαπτέρυγοι άγγελοι στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου (μόνο δύο από αυτά είναι τα αυθεντικά ψηφιδωτά του 9ου πιθανότατα αιώνα, τα άλλα δύο είναι ζωγραφισμένα αντίγραφα).

Αποκάλυψη της μορφής των Εξαπτέρυγων

ΝΔ Πύλη

Νάρθηκα

Νότιο Υπερώο

Τη Θεοτόκο Βρεφοκρατούσα με τον αρχάγγελο Γαβριήλ στην αψίδα του Ιερού Βήματος, που δημιουργήθηκαν στα τελευταία έτη της βασιλείας του Μιχαήλ Γ΄ (842-867).

Οι Κίονες

Διάκοσμος

Το ψηφιδωτό της Βασιλικής Πύλης

Πηγαίνοντας προς το εσωτερικό του ναού, μπορεί κανείς να θαυμάσει το ψηφιδωτό πάνω από τη Βασίλειο Πύλη, που χρονολογείται στα τέλη του 9ου με αρχές του 10ου αιώνα. Απεικονίζει πιθανότατα τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ τον Σοφό σε στάση προσκύνησης μπροστά στον ένθρονο Χριστό. Ο Χριστός ευλογεί με το δεξί του χέρι και στο αριστερό κρατά ανοικτό το Ευαγγέλιο, στο οποίο αναγράφονται οι λέξεις:

«Ειρήνη υμίν. Εγώ ειμί το Φως του Κόσμου»

και πλαισιώνεται από δύο μετάλλια με τις μορφές της Θεοτόκου και του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, σχηματίζοντας τον τύπο της δέησης.

Ν α ό ς

Αψίδα

Βασιλική

Πύλη

Είσοδος

Νότιο Υπερώο

Νάρθηκας

Βόρειο Υπερώο

Τα θυρόφυλλα

Ψηφιδωτό του Αυτοκράτορα Αλεξάνδρου

Στο βόρειο υπερώο υπάρχει ένα σχετικά μικρού μεγέθους ψηφιδωτό που εικονίζει τον αυτοκράτορα Αλέξανδρο (912-913). Ο Αλέξανδρος εικονίζεται όρθιος, φορώντας αυτοκρατορικό μανδύα και ιμάτιο, πορφυρά υποδήματα διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους και ψηλό στέμμα.

Μορφές Αγίων στα Τύμπανα

Ψηφιδωτά διακοσμούν τις επιφάνειες κάτω από τα αψιδωτά παράθυρα, στο βόρειο και νότιο μεγάλο τύμπανο. Υπάρχουν σειρές ψηφιδωτών με επισκόπους. Ανάμεσα σε εκείνα που σώζονται σε καλή κατάσταση περιλαμβάνονται ο άγιος Ιγνάτιος Κωνσταντινουπόλεως, ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος και ο άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος από την Αντιόχεια, καθένας από τους οποίους κρατά έναν κώδικα και κάνει τη χειρονομία ευλογίας.