Språkutvikling og språkmiljø i barnehagen

SPRÅK?

Grammatisk kompetanse

gjensidig forståing

eitt eller fleire språk?

Morsmål

Innputt

Andrespråk

bidra til å styrke språkutviklinga til barnet

barnehagelæraren

SPRÅK?

vera med i leiken

kunne språket til dei andre

Bidra til å styrke språkutviklinga til barnet ved å hjelpa det med å koma inn i ulike typar leik, og å delta i det sosiale fellesskapet.

barnehagelæraren

venninne: tigrinja og norsk

venninne: norsk og amharisk

Mor: mende, norsk

Barnehagelærar: norsk

Far: engelsk, mende og norsk

LANA, 3 år

VARIASJONSMØNSTER

Eg flytter tre gonger i løpet av livet!

polsk

austlandsk

setesdøl

bokmål

nynorsk

teiknespråk

sørsamisk

kvensk

brønnøysund-dialekt

Selås og Gujord, 2017, s. 37

Gjennomsnittleg norsk innbyggar

urdu

#1

#2

#3

VARIASJON PÅ SAMFUNNSNIVÅ

Fleirspråkleg-heit i Noreg

Hovud-mønster:

Varietet

Kodeveksling

Domene

Samtale-parnter

https://www.nrk.no/skole/?mediaId=19757&page=search&q=dialekter

Variasjonar innan same språksystem, brukt av ei gruppe

Samisk, kvensk, romani og romanes.

Rundt 300 språk i Noreg!

Geografi

Sosialt miljø

Alder

Språkskifte

Språk A

Språk B

Generasjon

Generasjon

Selås og Gujord, 2017, s. 45

VARIASJON PÅ INDIVIDNIVÅ

Registervariasjon

Bevisst eller ubevisst

blablabla.. normkristiske perspektiver og mangfolds-kompetanse!

Me vekslar ut i frå kven me snakkar med.

heheh, ja ja!

Fonologi

Ordval

Syntaks

Faen!

Selås og Gujord, 2017, s. 47ff

HALDNINGAR OG NORMER

norm

Sosial rettesnor for språkbruk

I mange land har ein standardtalemål.

Målparagarfen 1878:

"Undervisningen i Almueskolen bør saavidt muligt meddeles paa Børnenes eget Talemaal."

norm

Fleirspråklegheit: hekkeløp samanlikna med sprint

Korleis skal eg bruka språket, mon tru?

Kva haldningar kan desse to situasjonane generere? Snakk saman to og to.

Morgon i Grasbakken.

Julia, som har norsk og engelsk som førstespråk, kjem inn på avdelinga om morgonen. Ein av assistentane tek imot henne med eit stort smil og seier "Good morning!" til henne på engelsk. Like etter kjem Frank, som har tagalog som førstespråk, inn på avdelinga. Også han blir møtt av eit stort smil, og assistenten seier "God morgon!" til han på norsk.

Fint med fransk.

Ein gut i ein annan barnehage har fransk som førstespråk. "Så heldig han er som lærer seg fransk", seier dei tilsette om guten, både til kvarandre, til foreldra hans og direkte til guten, også mens andre barn høyrer på. Kompisen som har urdu som morsmål, får aldri slike kommentarar om førstespråket sitt.

Selås og Gujord, 2017, s. 52

Språkbruksnormene i samfunnet skaper forventningar om at minoritetsspråkbrukarar skal tilpassa seg språkbruken blant majoriteten.

Ibid. s. 53

PÅVERKNAD

-Gjer variasjon at barn har vanskelegare for å tileigna seg språk?

-Nei.

Unge som veks opp i Bergen

mor: nordnorsk

boka

barnehagetilsett: sunnhordaland

boko

ho sjølv: bergensk (oftast)

boken

PÅVERKNAD

-Kan sosiale val og haldningar til språk og fleirspråklegheit påverke språkutviklinga til barn?

-Ja.

Unge som snakkar mendele heime og norsk i barnehagen

Stortingsmelding 19:

vaksne i barnehagen

viktig å tillegga verdi til både morsmål og andrespråk

Når barna begynner på skolen, skal de kunne snakke norsk,

Det er svært viktig at barnehagen kan støtte minoritetsspråklige barns norskspråklige utvikling

Minoritetsspråklige barn som har gått i barnehage i flere år, bør beherske norsk godt nok ved skolestart til at de får tilfredsstillende utbytte av undervisningen

Elles på avdelinga

Meld. St. 19 (2015-2016)

"Språkrommet"

norsk

mendele med morsmålsassistenten

Kan indirekte skapa negative normassosiasjonar hjå barnet

Barn frå språklege minoritetar må snakka norsk heime heilt frå dei er små for å lukkast i skulen.

1

1

Tull og vas.

1) Kognitivt: omgrepsutviklinga skjer på morsmålet

2) Sosiokulturelt: identitetsutvikling, samt kontakt med familie/vener

3) Pedagogisk: viktig å ta utgangspunkt i det barnet kan.

Å utsetta eit barn for to språk vil seia at det begynner å snakka seint.

2

2

• Tospråkligheit er ikkje årsak til sein språkutvikling.
• Men variasjonen er større hjå tospråklege barn.
• Innlæringsmåten er lettare jo tidleg den skjer: meir implisitt i yngre alder.

Små barn burde ikkje utsettast for meir enn eit språk.

3

3

I følge m.a. Ellen Bialystok øver fleirspråkligheit opp eksekutivfunskjonane i hjernen.

• selektiv merksemd
• veksling mellom ulike perspektiv
• godt arbeidsminne

Òg utsette demenssymptom.

4

Språk må haldast frå kvarandre

4

Seinare forsking har vist at foreldre fint kan blanda språk i heimen t.d.

Det som er viktig er at barnet får nok språkleg innputt i språka sine.

Kodeveksling - språkblanding - er teikn på forvirring.

5

5

• Det er i dag brei semje i forskinga om at barn utviklar to distinkte språkspesifikke system.
• Dei blandar ikkje systema - dei brukar dei systematisk og kontekstavhengig.

Det er viktig å retta feil i grammatikk.

6

Barn lærar språk ved å vera deltakande i språksamfunnet, ikkje ved at vaksne heng seg opp i feil.

6

Snakk saman to og to:

Korleis pleier du å møta feil hjå innlærarane dine?

Ein må kunna dei respektive språka flytande og lika godt for å kalla seg tospråkleg.

7

7

• Ulike ferdigheiter i dei ulike språka.
• Språka har ofte ulike domene (heime, moskeen, skulen)
• Dei to språka utfyller gjerne kvarandre

Kjem du på eit døme frå klassen din?

"Ho har ikkje språk / Han har ikkje omgrepsforståing"

8

Skilnad mellom omgrep og ord

8

omgrep

ord/symbol

referent

APPELSIN

Tospråklegheit gjer det vanskelegare for barn med språkvanskar.

9

9

• Forsking har vist at det gjennomgåande er liten kunnskap om tospråklegheit i skule og barnehage. (Imperatori, 2009)
• Det å læra to språk påverker ikkje språkvanskar negativt. (COST Action Bi-SLI IS0804)
• Eit tospråkleg barn med språkvanskar, vil sannsynlegvis ha vanskar på begge språk, men dei vert ikkje verre av at barnet har tpo språk. (Genesee, Paradis og Cargo 2001, Paradis 2007)

Alle referansar er henta frå Ryen & Simonsen, 2015

Diskursiv kompetanse

DIALOG

MONOLOG

Reglane for korleis ein bygger opp ein samtale eller ei forteljing.

Venta på tur. Overlappingspausar.

Utviklar seg i leik og samtale med vaksne og andre barn.

• Introdusera, utvikla, avslutta tema.
• Gå frå korte, avslutta turvekslingar, til lengre, samanhengande dialogsekvensar.
• bruka stadig fleire reparasjonar når kommunikasjonen bryt saman.
• skapa forteljingar.

Selås og Gujord, 2017, s. 66

Strategisk kompetanse

Strategisk verkemiddel. For å oppnå noko, retta opp ei misforståing..

takka

protestera

Eg vel gode strategiar når eg ikkje har eit godt nok språk!

(språkhandlingar)

forlanga

forklara

helsa

tulla

Sosiolingvistisk kompetanse

sosiale faktorar

språket

sosial verdi

ansikt

fjes

tryne

bla bla bla..

Korleis ordlegg me oss?

Dei fleirspråklege er kommunikasjonsekspertar!

Pragmatisk kompetanse i tidleg alder:

Ikkje alle forstår språket eg meistrar.

Ikkje alle forstår språkblanding.

Samanbrot i kommunikasjonen kan skuldast språkval.

Eg lærer å bruke språk rett og effektivt

Barn så tidleg som 2 år, vel det språket mottakaren meistrar best, sjølv om det kanskje er det svakaste språket til barnet.

Genesee, 2006, henta frå Selås og Gujord, 2017, s. 81.

Selås & Gujord, 2017, s. 78

SPRÅKUTVIKLING

Eg kommuniserer i det daglege på to eller fleire språk. Eg har heilt eller delvis tileigna meg meir enn eitt språksystem.

Fleirspråkleg person

Simultan fleirspråkleg utvikling:

Suksessiv fleirspråkleg utvikling:

når ein lærer fleire språk samtidig

når ein lærer språk etter kvarandre

Fleirspråkleg førstespråksutvikling

Einspråkleg førstespråksutvikling

ingen kvalitativ skilnad

SPRÅKUTVIKLING

Eg kommuniserer i det daglege på to eller fleire språk. Eg har heilt eller delvis tileigna meg meir enn eitt språksystem.

Fleirspråkleg person

Førstespråksutvikling

Andrespråksutvikling

kvalitative skilnadar (fonologi, morfologi, syntaks.

gradient age effects

Første- og andrespråksutvikling, oppsummert.

Frå Selås & Gujord, 2017, s. 103

MILESTOLPAR

Høigård, 2013, s. 119-120:

Systemlæringsfasen

Systemsabiliseringsfasen

Tekstutviklingsfasen

0-3 år

4-6 år

6-9 år

Ungar kan utvikla grammatisk kompetanse på fleire førstespråk samtidig.

For å få til dette, er rikeleg tilgang på innputt avgjerande.

FONOLOGISK UTVIKLING

Eg føretrekk språket til foreldra mine!

Eg skil mellom ulike språksystem!

4-5 mnd

MILESTOLPAR

• Språka har ulike domene, t.d. HEIME: morsmål

BARHNEHAGEN: norsk

• Morsmålet har eigenverdi, og støttar andrespråksinnlæringa.
• Avgjerande for andrespråksinnæringa: språkleg aktive, ulike samtalepartnarar, rikt og variert språkmiljø

• Språklæringssituasjonar: interaksjon, utvid - ikkje korriger!

Fonologisk utvikling - å oppdaga fonemsystemet og klara å uttala lydane

Dei ulike stadia

• Pludring (cooing) opp til ca. 6 mnd.:

• Babling fra ca. 6 mnd.:

• Avansert babling fra ca. 10 mnd.:

• Startar før barnet er født
• Spedbarn føretrekkjer språket som foreldra snakkar

• Ca. 4–5 mnd.: ein- og flerspråklege kan skilje mellom ulike dialektar og ulike språk
• Ca. 6 mnd.: lærer kva for lydar som er relevante for språket/språka
• Ca. 12 mnd.: har ikkje lenger evna til å skilje mellom lydar som ikkje finst i språket/språka

Utviklinga 1-7 år

• Ca. 4 år: meistrar stort sett lydinventaret, men kan også ha nokre utfordringar
• Nokre lydar tar det lengre tid å lære seg: rulle-r, sj-lyden, kj-lyden, k-lyden, g-lyden
• Konsonantgruppen sl er lettere enn sv
• Mange strevar med å uttale k og g, men dei er klar over at det er to ulike lydar, /fonem/:

k blir erstatta med t: kopp topp, Håkon Håton

g blir erstatta med d: gutt dutt

• Barn forenklar uttalen av ord med konsonantgrupper først i ordet:

skole gole

grøn døn

• Snur ofte om på vl: stølvar, talva

• 6 år: det meste på plass. 6-åringane kan ha vanskar med å uttale s
• Fleirspråklege barn kan bruke litt lengre tid på å få uttalen riktig i det språket dei høyrer minst

Traavik & Jansson, 2013

Språkblanding

Mamma, det var veldig loud.

Kan eg på shoulders til vannen?

Dær er shopsen til pappa!

Sofia til mora:

Mamma, kan eg få melk?

Mora svarer ikkje.

Sofia til faren:

Pappa, kan eg få milk?

tilfeldig språkblanding

BEVISST språkblanding

MILESTOLPAR

Høigård, 2013, s. 119-120:

Systemlæringsfasen

Systemsabiliseringsfasen

Tekstutviklingsfasen

0-3 år

4-6 år

6-9 år

Ungar kan utvikla grammatisk kompetanse på fleire førstespråk samtidig.

For å få til dette, er rikeleg tilgang på innputt avgjerande.

SPRÅKUTVIKLINGSTREKK

Oppstartsalder har først og fremst noko å seia for tileigninga av det grammatiske systemet i språket. (Paradis, 2007, henta frå Selås & Gujord, 2017, s. 115)

Fase 4

Fase 3

Mot eit utvikla barnespråk

Fase 2

Eit språk i vekst

lydsystem, bøyingssystem, setningssystem på plass. ordforrådet kan ha manglar på enkelte område.

Fase 1

meir sjølvstendig, meir komplekse ytringar. produktivt

Begynnarspråket

enkeltord, leksikalske ord

kontekstavhengig. formularisk

Den stille perioden

barnet lyttar, hermer?

MORALEN ER...

• Forsking viser ikkje at det å snakke andrespråket/majoritetsspråket heime påverkar utviklinga av andrespråket positivt. (Unsworth, 2016, henta frå Selås & Gujord, 2017, s. 138)

• Foreldre må oppmodast til å bruka førstespråket heime.

• Det å veksle mellom språk i seg sjølv er ikkje problematisk for språkutviklinga.

• Meir truleg er det at elevar som får utfordringar med skulespråket (andrespråket), ikkje har fått tilstrekkeleg støtte til å utvikla førstespråket som ein god basis for utviklinga av andrespråket.

Selås & Gujord, 2017, s. 138

Tanken bak kartlegging

...må vera å kartlegga for å vita kva for ferdigheiter barnet har, slik at vi kan gi det eit best mogleg tilpassa tilbod.

Selås & Gujord, 2017, s. 151

Språkvanskar

• Downs eller Williams syndrom
• Autismespekterforstyrringar
• kommunikativ kompetanse
• Traumer, uheldige oppvekstvilkår
• Spesifikke språkvanskar
• reseptive vanskar
• produktive vanskar

Språkvanskar

Selås & Gujord, 2017, s. 184

Ulike former for språkstimulering

Styrke den generelle evna til å fungera i kommunikasjonen.

Ulike former for stimulering

Global

Lokal

Utvikla språkleg bevisstheit

Eitt spesifikt språkleg område hjå barnet. Ord, lydar...

Auka språkleg bevisstheit, metaspråk. Riming, lytta ut enkeltlydar osb. Ofte blant dei eldste barna.

Språkstimulering gjennom god barnehagepraksis.

1) Det fleirspråklege perspektivet

Læra seg nokre ord på ulike språk (hei, velkomen, god morgon)

marhabaan

Viser respekt for språket.

Vanakkam

cześć

Når ein blir bedt om råd, bør ein oppmoda foreldre til å snakka førstespråket heime.

2) Samtalar mellom barn og vaksne

• Utvida ytringa til barnet, ved å gjenta + fylla ut. Særleg viktig for barn med utypisk språkutvikling.
• Vera emosjonelt "på".
• Spørsmål + handlingsforslag
• Utforskande og undrande spørsmål er bra! Dessverre har ein ofte sett at vaksne stiller spørsmål der det blir forventa at barnet skal stadfeste eller avkrefte det den vaksne sa.

Opne / lukka spørsmål

autentiske

produktive / uproduktive

• Kva ser du her som er bra?

3) Spesielt tilrettelagde språkøkter

har dokker slikt i barnehagane dokkar?

• språkgrupper? samlingsstunder? besøk av logoped eller spesialpedagog?
• arbeidsminnetrening, lydleg prosessering, munnmotorisk trening.
• språkarbeidet bør pågå heile tida og i alle situasjonar i barnehagen, men nokre barn kan dra nytte av intensive, målretta tiltak.

4) Samlingsstunder

• ein arena å samle barna, og gi dei ei felles oppleving.
• fast, gjenkjenneleg struktur. Dagtavler med symbol?

5) Å arbeide med ord

vispe

insekt

katt

bestille

reir

springe

orm

foreløpig

stearinlys

daglegdagse ord

vanskelege ord!:)

fagord

barnebokkritikk.no

6) Høgtlesing

Å lesa høgt for barna er å gi dei ei gåve

• identitetsskapande, ein blir kjend med seg sjølv
• 3 år - ikkje glad i bøker --> større risiko for lese- og skrivevanskar

7) Eventyr, forteljingar, populærkultur

• tematikk der ein kan kjenna seg igjen
• finst på mange språk og i mange kulturar
• handlingsorienterte, gjennomsiktig struktur, gjentakingar

• Samtaleforteljingar - når ein skapar forteljingar saman (vaksne og barn)

• data, appar, nettbrett. Norsk pedagogisk dataforening - kjelde til å finna fruktbare appar.

8) Musiske aktivitetar

• Musikken kan hjelpe minoritetsspråklege til å dempe uro, angst, kjensla av tryggheit når ein ikkje forstår alt.
• Songen skapar koplingar mellom ulike område i hjernen.
• Formen er gjerne frikopla frå innhaldet.
• Universelt språk.

aktivert

http://www.syngendebarnehage.no/

9) Leik: Samtale mellom barn

• Ein god arena for å strekka seg og testa ut kva dei meistrar, utan at det blir rett eller feil, vurdert og karaktersett.
• Innebygd tilpassa undervising.
• Vaksne: hjelpa barna inn i leiken. Viktigare enn å gjere spesifikke språklege øvingar. (Karrebæk, 2011)

den gode språklærings-situasjonen

God språkåtferd med barn som har lite utbygd språk