AŞK

Acatay (1953), T. wilkinsoni hakkında 1950-1953 yılları arasında İstanbul’da Adalarda

yapmış olduğu araştırmaya göre; ortalama koçan boyunun 39 mm; yumurta sayısının 273

ve ortalama parazitlenmenin %18 olduğunu tespit etmiştir.

Besçeli (1969), çam kese böceğinin genel tanımını yapmış ve biyolojik evrelerini

açıklamıştır. Deneme sahalarından alınan veriler ile böceğe karşı uygulanan mekanik ve

kimyasal mücadeleler; bu yöntemlerin nasıl uygulanması gerektiği ve hangi hallerde fayda

sağlayacağı açıklanmıştır.

Özkazanç (1987), Antalya-Korkuteli vadisinde yüzer metre aralıklarla belirlediği

lokasyonlarda yapmış olduğu araştırmaya göre; koçan çapının yükseklik ile ilişkisi

olmadığını belirterek; tırtıl çıkmış, parazitlenmiş, hiç açılmamış ve toplam yumurta

sayısının yükseklik ile artış gösterdiğini belirtmiştir.

Finkelstein vd. (1988), ÇKB larvalarının taşıdığı kılların birçok sıcakkanlı hayvanlarda, en

fazla da insanlarda alerjik etkiye sahip olduğunu vurgulamışlardır.

Bellin vd. (1990), Yunanistan’da ÇKB’nin yumurta koçanlarının parazitlenme oranını

tespit ederek parazitoit türlerinin teşhisini yapmışlardır. Yapılan araştırmaya göre

parazitlenme oranı %63’tür.

Öymen (1990), zarar yapan Lepidoptera türlerini açıklayarak, ÇKB’nin larva ve ergin

döneminin morfolojik özelliklerini belirtmiştir. ÇKB’nin biyolojik evreleri ile bugüne

kadar yapılan mücadele yöntemleri hakkında bilgiler vermiştir.

Schmidt (1990), 1986-1989 yılları arasında Yunanistan’da Pinus halepensis’te zarar yapan

Thaumetopoea pityocampa’nın yumurta kümelerini, tırtılların ve parazitoitlerin

yumurtadan çıkışını yaklaşık iki yıllık süre boyunca incelemiştir. Bu gözlemlere göre

parazitlenme oranının %18,6 ile %23,6 arasında değiştiği bildirilmiştir.

Pul ile örtülü yumurta kümeleri, pulsuz olanlardan çok daha az parazitlenmiştir. Bir yumurta koçanındançıkan parazitoitlerin sayısının, koçandaki deliklerin sayısından %16 daha yüksek olduğu bulunmuştur.

Schmidt vd. (1997b), Yunanistan adası Hydra'da toplanan T. pityocampa yumurtalarının,

koçan boyu 15 ile 36 mm arasında değiştiği ve ortalama koçan boyunun 29 mm olduğunu

bildirmişlerdir.

Floater (1998), Thaumetapoeidae familyasına ait türlerin abdomen pulları ile yumurta

kümelerini kapatan bir yumurtlama davranışı gösterdiğini, bu davranışın sebebi olarak bazı

türlerde avcıları uyarma bazılarında ise, kamufle olma ve olumsuz hava koşullarına karşı

koruma amaçlı olduğunu değerlendirmiştir. Abdomen pullarının kaldırılması sonucu

olumsuz hava koşulları ve predasyon kaynaklı yumurta kayıplarının arttığını belirtmiştir.

Çanakçıoğlu ve Mol (1998), (2000)’un hazırladıkları her iki kitapta ÇKB’nin genel

morfolojisi anlatılmış, biyolojisi ve mücadelesi hakkında genel bilgiler verilmiştir.

Tsankov vd. (1999), Yunanistan'da, ÇKB güvesi yumurta parazitoitleri hakkında yaptıkları

çalışmada yumurta parazitlenme oranının %4,5 ile %28,3 arasında değiştiğini tespit

etmişlerdir.

Avcı (2000), Türkiye’de, 12 farklı yörede kızılçam ormanlarından 181 adet yumurta

koçanı toplamış; koçanlardaki toplam yumurta sayısının 217 adet, tırtıl çıkmış yumurta

oranının %70,3 ve parazitlenmenin ise %25,8 olduğunu tespit etmiştir.

Toper (2001), Bitki Koruma adlı kitabında ÇKB’nin morfolojik tanımı, yayılışı,

konukçuları ve zarar şekli hakkında bilgiler vermiştir. Hayat evreleri anlatılarak savaşı

hakkında önerilerde bulunulmuştur.

Avcı ve Oğurlu (2002), Göller Bölgesi kızılçam ve karaçam ormanlarında 800m ve 1800 m

rakımlar arasından ÇKB hakkında araştırmalar yapmışlar, ÇKB’nin biyolojisi, yumurta

koçanı yapısı, tırtıl çıkışı ve parazitlenme oranlarını incelemişlerdir. Dişi güvelerin bazı

yumurta bırakma davranışları, yumurta sayısı ve parazitlenme gibi özelliklerin yüksekliğe

bağlı değişimi incelenmiş; ekolojik etkilerin, yumurta, tırtıl ve pupa parazitoitleri ile

avcılar üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Koçan yumurta sayısı ortalaması 202 adet,

ortalama tırtıl çıkış oranı %72 olarak tespit edilmiştir.

Doğanlar vd. (2002), ortalama tırtıl çıkış oranının %40 ±4 olduğunu bildirmişlerdir.

Hodar vd. (2002), T. pityocampa dişi güvelerinin yumurta bırakmak için konukçu seçimi

davranışını araştırmışlar; yumurtadan çıkan larvaların gerçek konukçusu üzerinde

olmaması durumunda larva ölümlerinin meydana geldiğini, larvaların hayatta kalıp

beslenmesinde ilk koşulun dişi güvenin doğru konukçuyu seçmesinden geçtiğini

belirtmişlerdir.

Can ve Özçankaya (2003), İzmir, Muğla, Denizli ve Balıkesir Orman Bölge Müdürlüğü

sınırları içinde kurulmuş ağaçlandırma sahalarında yaptıkları araştırmada, parazitlenmenin

illere ve yüksekliğe göre en fazla %20, en az %4 dolaylarında olduğunu;

yumurta koçanlarından elde edilen parazitoitler olarak en sık rastlanandan en aza doğru O.

pityocampae, B. servadeii, A. bifasciatus’u tespit etmişlerdir.

Tsankov (1990), Bulgaristan’da çam ağaçlarının farklı yükselti ve mevkilerden toplanan T.

pityocampa’nın yumurta koçanlarından Anastatus bifasciatus, Ooencyrtus pityocampae,

Ooencyrtus telenomicida, Eutetrastichus servadeii ve Trichogramma embryophagum

türlerini elde etmiştir. En çok rastlanan türlerin O. pityocampae ve E. servadeii olduğunu,

A. bifasciatus’nın nispeten az görüldüğünü, T. embryophagum’un ise en az görülen tür

olduğunu saptamıştır. E. servadeii erginlerinin iklim koşullarına bağlı olarak ilkbaharda

ortaya çıktığını, uçma periyodunun temmuz ayı ortasına kadar devam ettiğini, E. servadeii

dişilerinin konukçu yumurtaların kabuklarını yanlamasına delerek yumurtalarını

bıraktıklarını ve konukçu yumurtalarını geç embriyonik safhada parazitlediğini gözlemiş,

yumurta koçanının ağaç üzerindeki bulunduğu yükseklik arttıkça parazitlenme oranının da

arttığını ortaya koymuştur. Yumurtaların parazitlenme oranının müstakil bulunan tek

ağaçta %27, orman kenarında bulunan ağaçlarda %26,1 olduğunu ve en düşük

parazitlenme oranının orman içerisinden alınan örneklerde olduğunu gözlemiştir. Bazı

durumlarda parazit oranı %84’e çıkmıştır. Bakı açısından en yüksek parazitlenme oranına

güney, en düşüğe ise doğu bakılı koçanlarda rastlanmıştır.

Atakan (1991), “1. ve 2. Derecede Zararlı Böceklerin Biyolojik Devreleri” adlı kitapta T.

pityocampa’nın biyolojik evreleri ve morfolojik karakteri hakkında genel açıklamalarda

bulunmuştur.

Stearns (1992), yaşam tarihi evrimini anlatan kitabında, bir canlının yumurta sayısının

yumurtanın büyüklüğü ile ters orantılı olduğunu belirtmiştir.

Kitt ve Schmidt (1993), İsrail’in Lahav kentinde 1989'da T. wilkinsoni Tams'ın yumurta

koçanlarının bazı özellikleri ve parazitizmi konusunda saha araştırmaları yapmıştır. Bu

araştırmaya göre parazitlenme %38,6; yumurta koçan boyu en çok 4 cm ve en az 0,5

cm’dir.

Bernays ve Chapman (1994), böceklerin yumurta bırakma davranışlarını araştırmışlar ve

yumurta boyu ile bırakılan yumurta sayısı arasında ters orantı olduğunu tespit etmişlerdir.

Toros (1996), “Park ve Süs Bitkileri Zararlıları” adlı kitap da T. pityocampa zararlısının

tanımlanması, biyolojisi ve doğal mücadelesi gibi konular hakkında bilgiler vermiştir.

Özkan (1997), Antalya Merkez ilçeden toplanan ÇKB koçanların %81,4’ünün

parazitlendiğini, toplam parazitlenme oranının %15,05 olduğunu; Avsallar’da ise bu oranın

%45,83 ile %5,52 arasında değiştiğini bildirmiştir.

Schmidt vd. (1997a), Fas’ın Atlas Dağları’nda, deniz seviyesinden 1400-1800 m

yükseklikte Pinus pinaster'den toplanan T. pityocampa’nın 25 yumurta partisi üzerinde

çalışmalar yapmışlar; koçan boyunun en kısa 8 mm ve en uzun 37 mm, ortalama ise 26

mm olduğunu tespit etmişlerdir.

Mirchev vd. (2007)’nin Türkiye’de 5 farklı bölgede yaptıkları araştırma ile yumurta

koçanlarının birtakım özellikleri ve parazitlenme ile ilgili karşılaştırmaları yapılmıştır. Bu

araştırmaya göre parazitlenme oranının ortalama %37,5 olduğu; yumurta koçanı

ölçümünde ise en az 25,4 mm en fazla 29,2 mm koçan boyu ortalaması bulunmuştur.

Systat (2007), global bir istatistiksel analitik ve mühendislik simülasyon yazılımı ürünüdür.

Bu program yumurta özelliklerinden elde edilen nicel verilerinin istatiksel olarak ifade

edilmesi için kullanılmıştır.

Dayıoğlu (2008), ÇKB’lerin çam yapraklarını yeme sureti ile artım kaybına neden

olduğunu, zarar gören ağaçların güçsüzleşerek sekonder zararlılara açık hale geldiğini

belirtmiştir.

Doğan vd. (2010), küresel ısınmanın türler üzerindeki etkisini; yaşam alanlarının yok

olması, türlerin soylarının tükenmesi, yeni istilacı türlerin oluşması şeklinde

yorumlamışlardır. Küresel ısınmanın canlılar üzerindeki kısa ve uzun vadeli etkisine

değinmişlerdir.

Mirchev vd. (2010), Yunanistan’ın kuzey ve güney bölgelerinde Pinus halepensis

konaklarından toplanan yumurta koçanları üzerinde birtakım incelemelerde

bulunmuşlardır. Bu araştırmaya göre toplanan yumurta koçanlarının ortalama boyu en az

23,4 mm ve en fazla 29,4 mm tespit edilmiştir.

Dülger (2011), ÇKB’nin Dünyadaki genel dağılımını açıklamıştır. T. pityocampa’nın

Türkiye’de yayılış alanı harita üzerinde gösterilmiştir. ÇKB’nin yumurta koçanı, larva ve

ergin bireyleri hakkında açıklamalarda bulunulmuştur. Biyolojik evreleri açıklanmıştır.

Emin (2012), “Orman zararlıları ile mücadele” adlı sunumunda; çam kese böceği zararı,

mücadele yöntemleri hakkında geniş bilgiler vermiştir.

İpekdal (2012), “Thaumetopoea pityocampa (Dennis&Schiffermüller, 1775) ve

Thaumetopoea wilkinsoni Tams, 1924 (Lepidoptera: Notodontidae) Türlerinde Ayrılma ve

Filocoğrafya” başlıklı Doktora Tezinde Türkiye’de geniş bir yayılış gösteren ÇKB türünün

önceleriT. pityocampa olarak bilindiği daha sonra bu türün T. wilkinsoni olduğuna dair yayınlar

bulunmasına rağmen yapmış olduğu araştırmada mitokondrial genler temel alınarak

yapılan gen taraması sonucunda, Türkiye’de her iki türün de bulunduğunu ve aralarında

melezleştiğini tespit etmiştir.

Karabörklü (2012), ÇKB’nin öncelikli olarak P. nigra ve P. brutia türlerini konukçu olarak

tercih ettiğini bildirmiştir.

Atlas (2013), Türkiye’nin genel orman varlıklarını haritalandırmış, yapı ve özelliklerine

göre coğrafi dağılımları, miktarını belirtmiştir. Orman varlıkları sınıflandırılarak istatiksel

veriler sunulmuştur.

Kızıl (2013), ÇKB ergininin morfolojik tanımını yapmıştır. Erkek ve dişilerin morfolojik

ayrımları hakkında bilgiler vermiştir

.

Kuyucu (2013), Türkiye’nin Doğu Karadeniz bölgesinde endemik tür olan Isophya

rizeensis (Orthoptera; Tettigoniidae) yüksekliğe bağlı renk polimorfizimi gösterir. Bunun

sebebinin güneş ışığından daha fazla yararlanmak olduğu düşünülmüştür. Yapılan bu

araştırma ile farklı yükseklikteki aynı türe ait çekirgelerin ren

Aptioğlu (2018), yüksek lisans tezinde çam kese böceği larvalarının hemolenfinde bulunan

hemosit tiplerininin ışık mikroskobu ile morfolojilerini belirlemeyi amaçlamıştır. Son

gelişme dönemindeki larvalardan aldığı hemolenfte beş hemosit tipi (prohemosit,

plazmatosit, sferulosit, granulasit, önositoit) tespit etmiştir.

Erkan (2018), beş yıllık süreçte ÇKB’nin larva döneminde yaprakları tüketerek verdiği

zarar ve bu zararın sonucunda ağaçtaki artım kayıpları kontrol ağaçlarına kıyaslanarak

araştırılmıştır.

Gök (2018), Beauveria bassiana ve Metarhizium brunneum izolatlarının T. wilkinsoni’nin

son larva döneminde enfeksiyona sebep olduğunu ve etkinliğini yüksek lisans tezinde

belirlemiştir.

İpekdal (2018), ile yapılan görüşmede helozonik dizilen yumurta şeklinin konak bitkinin

ibre morfolojisiyle bağlantılı olduğu ifade edilmiştir.

Keleş vd. (2018) bu çalışmada ÇKB türlerinin yumurta koçan yapısı, yumurta sayısı ve

tırtıl çıkış oranı, yükselti ve ağaçtaki konumuna göre değerlendirilmiştir. Ağaçtaki konum

ve yükselti basamaklarına göre yumurta sayısı ve tırtıl çıkış oranlarında küçük farklılıklar

görülmüş ancak yükselti basamaklarında yumurta koçanının ibre kınına olan uzaklığı

haricinde, istatistiki olarak anlamlı bir farklılık bulunmamıştır.

İpekdal vd. (2019)’e göre T. pityocampa ve T. wilkinsoni Türkiye’de bir kesişim noktasına

sahiptirler. Bu iki tür kendi aralarında melezleşmiştir. Türkiye’de bilinenin aksine T.

wilkinsoni ülkenin büyük bir kısmında yayılış gösterir. T. pityocampa’nın ise Trakya

Bölgesi’nde ve Marmara Denizi’nin güney batı kısmında yayılış göstermektedir.

Araştırmanın ana materyalini Trakya’dan toplanan Thaumetopoea pityocampa (Den. &

Schiff.,1775) ve Bartın’dan toplanan T. wilkinsoni Tams, 1924 türlerine ait yumurta

koçanları ve yumurtalar oluşturmaktadır. Ayrıca yumurta ve yumurta koçanlarının

Altunışık ve Avcı (2016), Thaumetopoea wilkinsoni’nin çam ağalarının yıllık artımı

üzerindeki etkisini 2014-2015 yılları arasında araştırmışlardır. Çam kese böceğinin primer

zararlarından ve genel özelliklerinden bahsedilmiştir.

Bu araştırmaya göre; ağaçlarda artım üzerinde yıllık yağış miktarları ve kuraklığın önemli

etkisi olabileceği düşünülerek artımla ilgili elde edilen veriler, yağış verileriyle

karşılaştırılarak yorumlanmıştır. Çalışma ile ağaçlarda meydana gelen artım kayıplarının

böcek zararı ile ilgili olduğu, yağış ve kuraklığın etkisinin önemli olmadığı anlaşılmıştır.

Avcı ve Ölmez (2016), T. wilkinsoni’nin yumurta paket yapısı, tırtıl çıkışı, parazitlenme

oranları, yumurta parazitoitleri ve böceğin bazı yumurta bırakma davranışlarını

araştırmışlardır. Yüksek rakımlardan alt rakımlara inildikçe açılmayan yumurta sayısı,

parazitlenen yumurta sayısı ortalamalarında ve parazitlenme oranında artış bulunmuştur.

Alt rakımlardan üst rakımlara çıkıldıkça toplam yumurta sayısı, koçanın ibre dibine

uzaklığı ve tırtıl çıkmış yumurta sayısı ortalamaları daha yüksek bulunmuştur. Yumurta

koçanlarında toplam yumurta sayısı, parazitlenen yumurta sayısı, tırtıl çıkmış yumurta

sayısı ile parazitlenme ve tırtıl çıkış yüzdesinin, ağacın meşceredeki konumu ile doğrudan

alakalı olduğu bulunmuştur.

Basso vd. (2016), ÇKB’lerin larvalarında bulunun ayna kıllarının ürtiker özellikte

olduğunu, sıcakkanlı canlılar ve özellikle insanlar da çok yüksek alerjik etki gösterdiğini

belirtmişlerdir.

Marquès (2016), iki farklı Mayorka bölgesinde (Balear Adaları), Thaumetopoea

pityocampa'da yumurta parazitizmi ve yumurta parazitoidlerini incelemiştir. Tespiti

yapılan iki parazitoitin etkisine bağlı olarak toplam yumurtaların %19’u, Portocolom ve

Marratxí'deki % 22'si hiç açılmamış; böylece adanın iç bölgesinde yumurtadan larva çıkış

başarısının %67 ve kıyıdakinin ise % 75 olmasına neden olmuştur.

Taşkıran vd. (2017), bal arılarında, ekolojik koşulların morfolojik karakterlere etkisine

değinilmiştir. Bal arılarında çok farklı morfolojik karakter olduğunu ve bu karakterleri

yükseklik ile ilişkilendirmiştir. Yüksekliğin türleşme ile ilişkili olduğunu anlaşılmıştır.

Yüksekliğin tür içi karakter değişimine bile sebep olduğunu söylemiştir. (Bu bilgiye

dayanarak ÇKB türlerinde de yumurta koçan özelliklerinin morfolojik karakterlerinin

yükseklik ile olan ilişkisi araştırılmıştır.)

Şimşek vd. (2017), Çankırı (Eldivan) Karaçam Ormanlarında bulunan T. pityocampa’nın

yumurta parazitoitlerinin tespitine yönelik yapılan çalışmada parazitoitlerin, yumurta

koçanları üzerinde ortalama %10,92 oranında etkili olduğu belirlenmiştir.

Varçin (2017), “Doğal Alanlardaki Hayıt (Vitex agnus-castus L.) Bitkisinden Elde Edilen

Uçucu Yağın Orman Zararlısı Çam Keseböceği (Thaumetopoea pityocampa Den. &

Schiff.) (Lepidoptera: Thaumetopoeidae) Larvalarına Etkisinin Araştırılması.’’ adlı

çalışmada farklı dozlarda ve farklı uygulama sürelerinde insan ve çevre sağlığına zarar

vermeyen ve doğal bir bileş

ilişkili olmadığı bulunmuştur. (Bu bilgiden yola çıkarak yüksekliğin, bir çok böcek türünün

biyo-ekolojik özelliklerine etki ettiği gibi çkb türlerinde de yüksekliğin yumurta koçanı

özelliklerine olan etkisi araştırılmak istenmiştir.)

Nasr vd. (2013), Lübnan’da ÇKB (T. wilkinsoni) yumurta parazitoidlerinin önemini

değerlendirmek için Pinus halepensis, P. brutia ve P. canariensis gibi konakçılar

üzerinden topladıkları yumurta kümelerini inceleyerek parazitoit çıkışının %10-16 arasında

değiştiğini tespit etmişlerdir.

Baran (2014), “Çam Kese Böceği Thaumetopoea pityocampa (Lepidoptera:

Thaumetopoeidae) Türünün Mayoz Kromozomlarının Tanımlanması” adlı çalışmada T.

pityocampa’nın mitotik ve mayotik kromozom özellikleri ile holosentrik kromozomların

varlığı belirlenmiştir.

Lynda ve Chakali (2014), ÇKB’nin farklı konakçılarda toplanan yumurta koçan boyunun

değişimi ve parazitizmin konakçı ile ilişkisi araştırılmıştır. Parazitizm oranı tespit edilmiş

ve parazitoit türlerin teşhisi yapılmıştır. Yumurta koçanlarının ortalama uzunluğunun 24.27

ile 34.55 mm arasında değiştiği bildirilmiştir.

Battisti vd. (2015), çam kese böceği yayılışının küresel ısınmanın bir örnek göstergesi

olduğuna değinilmiştir. Yayılış alanının yukarı ve yana doğru genişlemesinin nedenleri

hakkında bilgiler üretilmiştir. Avrupa’dan Türkiye’ye kadar olan kuzey genişleme alanının

ilk kez bir haritası oluşturulmuştur. İleriki yıllar hakkında tahmini senaryolar üretilmiştir.

Diğer Thaumetopoea türlerinin tepkileriyle ilgili ek veriler verilmiştir.

İpekdal (2015), ÇKB türlerinden T. pityocampa ve T. wilkinsoni türlerinin ve bunların

melezlerini genetik araştırmalarla destekleyerek Türkiye’deki yayılışını haritalandırmıştır.

Mirchev vd. (2015), Bosna ve çevresindeki Pinus nigra ağaçları üzerinden 2013 yılında

toplanan ÇKB yumurta koçanlarının bazı özellikleri araştırılmış; konak ile olan ilişkisini

anlamak için yapılan çalışma sonucu; ortalama yumurta koçan boyu 29.45 ± 4.46 mm, en

az 15 mm en çok 39 mm bulunmuştur.

Ölmez (2015), 2014-2015 yılları arasında Isparta ormanlarında yapmış olduğu araştırmada;

yumurta koçanlarının yapısı, parazitlenme, tırtıl çıkışı, açılmayan yumurta sayısı oranı,

parazitoit türlerin teşhisi ve bazı yumurta bırakma davranışlarını araştırmıştır. Bu

araştırmaya göre ortalama yumurta sayısının 221,2; tırtıl çıkmış yumurta oranının %80 ve

parazitlenme oranının ise %13,8 olduğunu bulmuştur. Yükseklik artıkça yumurta sayısı ve

tırtıl çıkış oranının arttığını parazitlenme oranının düştüğünü tespit etmiştir.

• Yaklaşık 300 türün bulunduğu 700'den fazla entomopatojenik mantar türü vardır.

• Cordyceps Clavicipitaceae familyasındaki tür sayısı ve konakçı aralığı açısından en çeşitli cinstir.

KORE

ÇİN

TÜRKİYE

JAPONYA

C. militaris'in Tıbbi Kullanım Alanları

böcek öldürücü

anti-sıtma

anti-metastatik

anti-mikrobiyal

anti-bakteriyel

anti-inflamatuar

anti-viral

anti-oksidan

anti- fungal

anti-lösemik

anti-protozoal

anti-oksidan

anti-HIV

anti-diyabetik

anti-aging

anti-tümör

anti-yorgunluk

Fotograf 2. Cordyceps militaris'in kültüre edilme evreleri.

Dünyada özellikle Uzak Doğu ülkelerinde Cordyceps militaris'in kültürü yapılmaktadır.