Introducing
Your new presentation assistant.
Refine, enhance, and tailor your content, source relevant images, and edit visuals quicker than ever before.
Trending searches
63
Дүниежүзі елдері
49.Дүниежүзінің саяси картасы
49
Дүниежүзінің саяси картасында елдер мен олардың шегаралары, әкiмшiлiк-аумақтық жiктелуi, астанасы мен iрi қалалары бейнеленедi. Сол себепті онда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, елдердің са-яси статусының ауысуы, шегаралары мен аумағының, ел атауы мен астанасының өзге- руі де көрсетіледі. Дүниежүзінің саяси карта- сы мен ондағы заңдылықтарды, өзгерістерді географияның саяси география деп аталатын тармағы зерттейді.
Дүниежүзінің қазіргі саяси картасының нысандары қатарына мемлекеттік мәртебесі рәсімделген және рәсімделмеген елдер мен аумақтар жатады. Оларды басты 3 топқа бөледі:
- — мемлекет мәртебесі рәсімделген, халықаралық деңгейде танылған тәуелсіз мемлекеттер;
- — дербес басқару мәртебесіне ие болмаған тәуелді аумақтар;
- — тәуелсіздігі танылмаған елдер мен мәртебесі анықталмаған аумақтар.
Саяси картаның нысандары бір-бірінен жерінің ауданы, халық саны, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне қарай айырмашылық жасайды.
1
2
Тәуелсіз мемлекеттер саны ХХ ғасыр бойы артып, керісінше, тәуелді аумақтар саны азая түсті. Қазіргі кезде дүниежүзі бойынша 195 тәуелсіз ел бар.
Тәуелді аумақтар — тәуелсіздігін алма- ған, бірақ елге тән барлық сипаты (белгі- ленген аумағы, шегаралары, тұрғын халқы және т.б.) бар аумақтар. Тәуелді аумақтар Ұлы географиялық ашылулар мен еуропа- лық отарлау нәтижесінде пайда болды. Жалпы «аумақ» деген термин егемендігі жоқ жерлерге; аз игерілген аудандарға; мәртебесі белгісіз жерлерге де қатысты қол- данылады. Қазіргі кезде «The World Factbook» дереккөзі негізінде дүниежүзінің саяси картасында 50 тәуелді аумақ бар деп есеп- телінеді. Францияда шалғай департаменттер мен аймақтар белгілі бір елдің құрамдас бөлігі ретінде танылады.
3
Дүниежүзінің саяси картасындағы мәртебесі анықталмаған аумақтың бірі Сахара Араб Демократиялық Республикасы немесе Батыс Сахара (Марокконың аумақтық келіспеушілігі бар) болып табылады.
4
Танылмаған мемлекеттер деп олардың тәуелсіздігін дүниежүзінің көптеген мемлекеттері танымаған елдер аталады.
Олардың саны қазіргі кезде 8 болып отыр:
- — Абхазия (көптеген мемлекеттер оны Грузияның бір бөлігі ретінде қарастырады).
- — Косово Республикасы (көптеген мемлекеттер оны Сербияның бір бөлігі ретінде қарастырады).
- — Оңтүстік Осетия (көптеген мемлекеттер оны Грузияның бір бөлігі ретінде қарастырады).
- — Таулы Карабах Республикасы (көптеген мемлекеттер оны Әзірбайжанның бір бөлігі ретінде қарастырады).
- — Приднестровье (көптеген мемлекеттер оны Молдованың бір бөлігі ретінде қарастырады). — Солтүстік Кипр Түрік Республикасы (көптеген мемлекеттер оны Кипрдің бір бөлігі ретінде қарастырады).
- — Сомалиленд (ресми түрде — Сомалидің бөлігі).
- — Қытай Республикасы (көптеген мемлекеттер Тайвань аумағын Қытайдың бір бөлігі ретінде қарастырады).
5
Тапсырмалар
1. Дүниежүзінің саяси картасынан дербес басқару мәртебесіне ие болмаған, тәуелді аумақтар басым орналасқан аймақтарды тауып, олардың қай елдің қарамағында екендігін анықтаңдар, оның себебін түсіндіріңдер.
2. Таңдау бойынша танылмаған мемлекеттердің біреуіне қосымша ақпарат көз- дерін пайдаланып, қазіргі жағдайы туралы қысқаша бір беттік хабарлама дайындаңдар.
50.Елдердің саяси типологиясы
50
Дүниежүзіндегі елдерді басқару формасы мен мемлекеттік құрылымы бойынша топтастыруға болады. Мұны елдердің саяси типологиясы деп атайды.
#1
Елдерді басқару формалары бойынша топтастыру
Дүниежүзінің халықаралық деңгейде танылған тәуелсіз мемлекеттерін мемлекетті басқару формасы бойынша монархиялар мен республикаларға бөледі. Монархиялар мемлекетті басқарудың өте ежелгі үлгісі болып табылады, мысал ретінде Ежелгі Рим империясын алуға болады. Монархия жағдайында жоғары өкімет билігі билікті атадан балаға мирас етіп алған билеушінің (император, король, герцог, князь, сұлтан және т.б.) қолында шоғыр- ланған. Әсіресе орта ғасырларда монархиялар саны артты, қазірдің өзінде олар сақталып қалған.
#2
Дүниежүзінде қазіргі кезде 29 монархия бар. Олардың барлығы дерлік Ескі Дүниеде (Азияда — 13, Еуропада — 12, Африкада — 3), тек біреуі ғана Мұхит аралдарында (Тонга Корольдігі) орналасқан. Олардың арасында 18 корольдік, 3 әмірлік, 3 князьдік, 2 сұлтанат, 1 папалық қала-мемлекет, 1 герцогтік, 1 империя бар.
#3
Монархиялардың қандай түрлері бар?
Монархиялардың басым көпшілігі конституциялық болып табылады, мұнда монархтың билігі мемлекеттік конституциямен шектелген. Олардың қатарында жоғары дамыған елдермен қатар (Ұлыбритания, Норвегия, Швеция, Дания, Бельгия, Нидерланд, Жапония), мешеу ел Лесото да бар. Монархиялардың тағы бір түрі — абсолюттік монархиялар . Бұл мемлекеттерде сайланатын парламент мүлде жоқ, атқарушы билік мо- нархтың толық басқаруында болады. Мұндай монархиялар саны көп емес, олар Азияда (БАӘ, Бахрейн, Катар, Кувейт, Оман) орналасқан. Абсолютті монархиялардың айрықша түрі — теократтық монархия . Теократтық (грек. теос — құдай, — билік) монархияларда мемлекет басшысы дінбасы қызметін де атқарады. Мұндай мемлекеттер қатарына Бруней сұлтанаты, Сауд Арабиясы, Ватикан жатады.
Дүниежүзіндегі тәуелсіз елдердің басым көпшілігі республика болып табылады. Республика жағдайында заң шығаратын ең жоғары өкімет билігі сайланатын өкілетті органның (парламент) қолында, ал мемлекет басшысын халық өзі сайлайды. Алғашқы республикалар Еуропадағы буржуазиялық төңкерістер нәтижесінде пайда болды. Қазіргі кезде бүкіл әлем бойынша 166 мемлекет республика болып табылады.
Елдерді мемлекеттік құрылымы бойынша топтастыру
50
Кез келген елдің мемлекеттік құрылымын әкімшілік-аумақтық құрылымы да сипаттайды. Әкімшілік-аумақтық құрылымның негізгі екі үлгісі бар: унитарлы және федерациялық . Унитарлы мемлекеттер қатарында Қа- зақстан, Италия, Франция сияқты республикалармен қатар, Жапония, Ұлыбритания тәрізді конституциялық монархиялар да бар. Федерациялық (лат. foederatіo — одақ, бірлестік) мемлекетке енетін бірліктерді федерация субъектілері деп атайды. Қазіргі кезде дүниежүзі бойынша 27 федерация бар, олардың көпшілігінің атаулары федерация екендігінен хабар беріп тұр.
50
1
Федерациялық мемлекеттерде көп жағдайда астана елдің ірі қаласы болмауы мүмкін. АҚШ астанасы Вашингтон, Канададағы Оттава, Бразилиядағы Бразилиа, Аустралиядағы Канберра, Пәкістандағы Исламабад, Нигериядағы Абуджа және т.б. бұған мысал бола алады. Кей жағдайда астаналық қызметті бейресми түрде елдің екі қаласы «бөлісуі» мүмкін: ГФР-де Берлин мен Бонн.
Тапсырмалар
Title
51. Саяси картадаға сандық және сапалық өзгерістер
51
Саяси картаның қалыптасу кезеңдері. Дүниежүзінің саяси картасының қалыптасуын ғалымдар 4 негізгі кезеңге бөледі. Дүниежүзінің қазіргі саяси картасының қалыптасуына ең үлкен ықпал еткен оқиғалар жаңа және ең жаңа кезеңдерде болды. Оған әртүрлі факторлар ықпал етеді. Жаңа және ең жаңа кезеңдерде адамзат тарихындағы аса ірі Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыстар болды. Бұл елдердің шегараларын өзгертіп, әлемді қайта бөлісуге ықпал етті.
1
2
51
Саяси картадағы сандық және сапалық өзгерістер
Саяси картадағы өзгерістер сандық және сапалық болуы мүмкін.
Саяси картадағы сандық және сапалық өзгерістер бір-бірімен өте тығыз байланысты болады. Мысалы, ХХ ғасырдың 80–90-жылдары Еуропаның саяси кар- тасында болған соңғы өзгерістер социалистік жүйенің ыдырауымен байланысты болды. Сонымен дүниежүзінің саяси картасындағы өзгерістер мемлекет пен қоғам дамуы барысында ұдайы жүріп отыратын түбегейлі саяси-әлеуметтік өзгерістерді, әлемдегі елдердің орны мен ауқымын, түр-сипатын бейнелейді