KARAHANLILARDA EĞİTİM

KARAHANLILAR

• Uygur Devleti’nin Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla ortaya çıkan Karahanlı Devleti 840 yılında Orta Asya’da kurulmuştur.
• Karahanlılar, 9.yy’dan 13.yy’a kadar yaşamışlardır. 1212 yılında da yıkılmışlardır.
• Bilge Kül Kadir Han tarafından kurulmuştur. Yöneticisi ve halkı Türk’tür.
• En güçlü dönemleri Yusuf Kadir Han dönemidir. Onun ölümünden sonra ülke Doğu ve Batı Karahanlılar olarak ikiye ayrılmıştır.
• Devletin başkenti Kaşgar’dır.
• Karahanlılar İslamiyet’i Satuk Buğra Han döneminde kabul etmişlerdir.
• Karahanlılar İlk Türk İslam Devletidir.
• Resmi dili Türkçe olup ancak Uygur alfabesini kullanmışlardır.

• Karahanlılar döneminde ”ribat” adı verilen kervansaraylar yapılmıştır. Bu kervansarayların amacı ticareti geliştirmektir.
• İlk Posta Teşkilatı’nı kurmuşlardır.
• İlk hastane olan Darüşşifa yapılmıştır.
• İlk medrese yapılmıştır. İlk medrese Semerkant’ta Tabgaç Buğra Han tarafından kurulmuştur.
• İlk defa burslu eğitimi başlattılar. Eğitime çok önem veriyorlardır.
• İlk Türk- İslam edebiyat ürünleri bu dönemde yazılmıştır.

KARAHANLILARDA EĞİTİM

• Karahanlılar dönenminde eğitim, Türk-İslam kültürünün etkisi ile gelişmiştir. Bu dönemde açılmaya başlayan medreseler, Osmanlıların yıkılışına kadar yaklaşık bin yıl Türk ve İslam coğrafyasında en önemli eğitim kurumları olarak varlığını sürdürmüştür.
• Karahanlılar döneminde gelecek kuşaklara ışık tutacak birçok bilim adamı yetişmiştir. Bunların yazdığı eserler yüzlerce yıl hem Batı’da hem de Doğu’da temel başvuru eserleri arasında yerini almıştır. Bu bilim adamlarının yetişmesi ve eserlerini vermelerinde Karahanlı hükümdarları ve devlet adamlarının bilim adamları ve bilimsel faaliyetleri desteklemelerinin büyük payı vardır.

a) KARAHANLI DÖNEMİ EĞİTİM KURUMLARI

Karahanlılar dönemindeki eğitim kurumlarını örgün ve yaygın eğitim kurumları olarak iki gruba ayırabiliriz.

-Örgün eğitim kurumları medreseler ve her mahallede olan mekteplerdir.

-Yaygın eğitim kurumları ise ribat(hankah), cami, mescit, kütüphane, tekke ve zaviyeler şeklinde sıralayabiliriz.

Mektepler: Okuma yazma başta olmak üzere temel bazı dini bilgilerin öğretildiği eğitim kurumlarıdır. Genelde bir caminin yanında yapılan bu kurumlara 6-7 yaşına gelen çocuklar alınırdı. Buraya devam eden çocuklar 4-5 yıl kadar burada okuma yazma başta olmak üzere temel dini bilgileri ve bazı pozitif bilgileri öğrenirlerdi. Buradan sonra ilmini geliştirmek isteyenler medreselere devam ederdi.

Medresler: Türk ve İslam dünyasında ilköğretimden yükseköğretime kadar olan eğitim öğretim faaliyetlerinin yapıldığı eğitim öğretim kurumlarının genel adıdır. Türk devletlerindeki ilk örnekleri Karahanlılar dönemine aittir. Daha sonraki dönemlerde gelişerek ve daha da kurumsal hâle gelerek varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Karahanlılar döneminde ülkenin büyük şehirlerinde medreseler açılmıştır.

Burada eğitim ve öğretim faaliyetleri vakıflar aracılığı ile sürdürülmüştür.

Rıbat(Hangah-Kervansaray): Karahanlılar döneminde sınır güvenliğini sağlamak amacı ile kurulan bu yapılar zamanla mescit, medrese, aşhane, derslik, hamam gibi çeşitli müştemilatlar ile donatılmışlardır. Karahanlılar döneminde sayıları on binleri bulmuştur. Bu yapılar daha sonra gelen Türk-İslam devletlerindeki eğitim kurumlarına da örnek olmuştur. Burada öğrenciler ve eğtim almak isteyen kimselere destek verilmiştir. Karahanlılar dönemi için Ribat-ı melik, Daya Hatun Kervansarayı ve Akçakale Kervansarayı bu yapılara örnektir.

Cami ve Mescit: Cami ve mescitler sadece ibadet etmek için yapılan yapılar değildir. Bu yapılar şehir ile bütünleşmiş ve şehre kimlik verecek şekilde planlanmışlardır. Aynı zamanda camiler, Müslümanların günlük bir araya geldikleri şehrin ve toplumun sorunları ile ilgili görüşlerini dile getirdikleri mekânlardır. Camilerde çocuklara ve yetişkinlere her gün ikindi namazı öncesi ve sonrası, cuma ve bayram namazlarında vaazlar verilerek toplumun aydınlanması sağlanmıştır. Vaazlar sadece dini konularla sınırlı olmayıp toplumu ilgilendiren her konuyu içerisine almaktaydı.

Tekke ve Zaviyeler: Yukarıda saymış olduğumuz eserlerin dışında tekke ve zaviyelerde önemli eğitim kurumları arasındadır. İslamiyet’in Anadolu, Balkanlar ve diğer alanlarda yayılmasında çok büyük bir önemi olan zaviye ve tekkelerin izlerini her yerde görmek mümkündür. Tekke ve zaviyeler herhangi bir tarikata mensup dervişlerin, bir yerleşim yeri veya yol üzerinde gelip geçenlerin yeme ve içme ihtiyaçlarını sağlamak amacı ile yapmış oldukları hayır binalarıdır. Zâviyeler yeni fethedilen yerlerin İslamlaşmasında önemli görev ve sorumluluk üstlenmişlerdir.

Kütüphane: Kitap ve kütüphane Türk-İslam kültürünün en önemli eğitim unsurları arasındadır. Karahanlılar döneminde de birçok kütüphane kurulmuştur. Bunlar bir cami veya eğitim kurumunun içerisinde olduğu gibi ayrı yapılar halinde de yapılmışlardır

b) KARAHANLILAR DÖNEMİNDE TÜRK EĞİTİMİNE KATKI SAĞLAYANLAR

FARABİ(870-950)

Muallim-i Sani olarak da bilinen Farabi, Türkistan’da bulunan Farab kasabasında 870’li yıllarda dünyaya gelmiştir. Türk ve İslam coğrafyasında gezerek ilmini yaymıştır.Yüzün üzerinde eser bırakmıştır. Bu eserlerinde Türk eğitim sistemi hakkında önemli görüşler ortaya koyar.

Farabi’nin Eğitimle İlgili Görüşleri:

• Eğitimde bireyin önemi üzerinde duran Farabi, eğitimin amacının bireyi mutluluğa ulaştırmak olduğunu ifade eder.

• Ona göre aile reisi ailenin eğitiminden sorumludur. Toplumun temel taşı olan çocuklar ve gençler bir eğitimci tarafından eğitilmelidir. Milletin eğitilmesinde devlet başkanına da büyük görev ve sorumluluklar düşmektedir. Farabi’nin eğitim görüşü geleneksel Türk eğitim anlayışı ile uyuşmaktadır. Çünkü dönemin siyasetname türü eserlerinde, devlet başkanının topluma karşı görev ve sorumlulukları vardır. Bunlardan birisi de toplumun çağın gereklerine göre yetiştirilmesidir.

• Öğretmen öğretimde ilk önce kolaydan başlamalıdır. Daha sonra diğer konuya geçmelidir. Bir konu öğretilmeden diğerine geçilmemelidir.

• Çocuğun disiplini konusunda da görüşler bildiren Farabi, orta yolun tercih edilmesini tavsiye eder.

İbn-i Sina(980-1037)

Buhara yakınlarında dünyaya gelen İbn-i Sina, başta tıp olmak üzere Türk eğitimine yüzlerce kitap ile katkı sağlamıştır. İbn-i Sina günümüzden bin yıl önce çocuk eğitimi konusunda modern eğitimin tespitlerini ortaya koymuştur.

İbn-i Sina’nın Eğitim Görüşleri:

• İbn-i Sina eğitimin insanın yeteneklerini ortaya çıkarılması olarak tanımlar.

• Modern ve kalkınmış toplumların vazgeçilmezlerinden olan zorunlu eğitimi İbn-i Sina günümüzde yaklaşık bin yıl önce ortaya koymuştur. Ona göre altı yaşına gelen çocuk okula gönderilmeli ve on dört yaşına kadar eğitilmelidir.

• İbn-i Sina öğretmenin yumuşak huylu olmasının çocuk üzerinde olumlu izlenimler bırakacağını dile getirir. Çocuklar bir arda ve toplu şekilde eğitilmelidir. Böylelikle İbn-i Sina sosyalleşmenin okulda başlayacağı konusunda da görüşlerini bin yıl önce ortaya koymuştur.

İbn-i Sina’ya Göre Eğitim Türleri:

Zihni Öğretim:

Sınai Öğretim

Telkini Öğretim

Tedibi Öğretim

Taklidi Öğretim

Tenbihi Öğretim

KAŞGARLI MAHMUD(1008-1105)

Kaşgarlı Mahmud yaklaşık olarak 1008 yıllarında Kaşgar’da dünyaya gelmiştir.

Mahmud meşhur Dîvânü Lügati’t-Türk isimli eserini Türk illerini onbeş yıl gezerek oluşturmuştur. Bu eser aynı zamanda Türkçenin ilk sözlük ve dilbilgisi kitabıdır.

Kaşgarlı 1080 yılında ata yurdu Kaşgar’da Mahmudiye Medresesinde müderrisliğe başlar. Vefatına kadar burada binlerce öğrenci yetiştirir.

Kaşgarlı’ya Göre Eğtim:

Kaşgarlı eserinde çocuk yetiştirilmesi ile ilgili bilgiler verir. Aynı zamanda onun eserinden, eski Türklerin oynadıkları çocuk oyunları hakkında da bilgi sahibi olmaktayız.

Kaşgarlı’nın Eğitim Metodu:

Kaşgarlı Mahmud hazırlamış olduğu eserinde özelikle dil öğretimi konusunda bazı ipuçları verir.

• Dil öğretiminde metin çözümle üzerinde durur.

• Kurallların örnekler ile desteklenmesinin önemini vurgular.

Yusuf Has Hacip (1017?-1077)

Türk eğitimi üzerine paha biçilmez görüşleri olan Yusuf Has Hacip yaklaşık 1017

yıllarında Karahanlı şehirlerinden Balasagun’da dünyaya gelmiştir. Kutadgu Bilig

isimli eseri eğitim üzerine görüşlerde içermektedir. Eğitim kitabı olmanın yanısıra siyasetnâme ve nasihatnâme özelliği de taşıyan Kutadgu Bilig, Karahanlılar döneminin ilmi ve eğitim yönü hakında da önemli bilgiler vermektedir.

Ahmet Yesevi(1093-1166)

Ahmet Yesevi Karahanlıların önemli şehirlerinden birisi olan Yesi’nin Sayram kentinde 1093 yıllarında dünyaya gelmiştir.

Divan-ı Hikmet isimli eseri Türk eğitim ve tasavvuf tarihi açısından önemli bir eserdir.

Ahmed Yesevi’nin sevenleri ve takipçileri Anadolu’da İslamın yayılmasından önemli rol oynamışlardır.

Edip Ahmet Yükneki(XII. yüzyıl)

XII. yüzyılda yaşamış olan Edip Ahmed’in bırakmış olduğu Atabetü’l Hakayık isimli eseri sayesinde Karahanlılar dönemi eğitim sistemi hakkında bilgi sahibi olmaktayız. Eser eğitimde ahlaki değerin önemi hakkında önemli bilgiler içermektedir.

SORULAR

1) Türk topluluğu, kültürü ve bilinci oluşmaya çalışan Türk illerini, obalarını ve bozkırlarını dolaşarak Türk diline ve kültürüne ait verileri toplayan, hadis araştırmaları dolayısıyla Arabistan'da bir hayli ilerlemiş olan kültür temelli sözlük bilim geleneğine uygun olarak bunları bir Divan içinde işleyen yazar kimdir?

2) İlk medrese nerede ve kim tarafından kurulmuştur?

3) Rıbatların kuruluş amacı nedir?

“Eğitimin amacı bireyi mutlu kılmaktır” diyen eğitimci kimdir?

KAYNAKÇA

• Akyüz, Y. (2012). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem.
• Özgedik, M. (2014). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Gazi.
• Özkan, S. (2008). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Nobel.
• Polat, S. (2005). Karahanlı Devletinde Eğitim Faaliyetleri. Uluslararası Eğitim, Bilim ve Teknoloji Dergisi. Cilt 1, Sayı 1, 42-52