Leksykologia

Leksyka

Aby istniał język, potrzeba nie tylko reguł gramatycznych (norm systemowych), ale także zasobu wyrazów i zwrotów, które z pomocą tych reguł wypowiadamy i łączymy.

Ogół wyrazów wchodzących w skład języka nazywamy słownictwem = leksyką.

Wg SJP«dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest słownictwo nazywa się leksykologią [gr. lexikón ‘słownik’, lógos ‘słowo’, ‘nauka’]»

Czym zajmuje się leksykologia?

Przedmiotem badań są różne obiekty należące do poziomu leksykalnego języka.

Leksykologia to ‘dziedzina lingwistyki badająca relacje między jednostkami słownikowymi z punktu widzenia znaczenia tych jednostek i właściwości wynikających z różnych zakresów użycia jednostek’ (relacji między elementami systemu jakim jest słownictwo, w którym poszczególne elementy są ze sobą powiązane różnego typu relacjami). Leksykologia ma więc badać głównie wewnątrzjęzykowe relacje między jednostkami: formalne (przede wszystkim słowotwórcze) oraz funkcjonalne (pragmatyczne).

słownictwo czynne słownictwo bierne

W komunikacji językowej nie jest niezbędna znajomość całego zasobu słownictwa.

Systematycznie używamy ok. 7-8 tyś. słów. Pozostałe znane, lecz nieużywane słowa tworzą słownictwo bierne.

Słownictwo bierne osób wykształconych i oczytanych może sięgać nawet stu tyś. słów, ale są to rzadkie przykłady. Większość z nas

zadowala się bierną znajomością ok. 30 tyś. słów.

Najważniejsze pojęcia:

jednostka leksykalna wyraz a leksem

podstawowe działy leksykologii etymologia, semantyka, frazeologia

pole semantyczne i relacje między jego składnikami

synonimia, antonimia, homonimia, polisemia

inaczej

jednostka leksykalna

to wyrażenie językowe (złożone z jednego

lub kilku słów) mające znaczenie globalne (tzn. niepodzielne semantycznie);

np.: zamek (‘budowla’), zamek (‘w drzwiach’), nie ma bata, pięta Achillesa,

jak Boga kocham,

siedzieć jak na tureckim kazaniu.

Jednostki leksykalne są faktycznymi obiektami opisu w słownikach

jednostka języka

leksem

wyraz

frazeologizm;

związek frazeologiczny

podstawowe działy leksykologii:

semantyka

wg SJP PWN

«dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza znaczeń wyrazów»

etymologia

wg SJP PWN

1. «pochodzenie wyrazu»

2. «badanie pochodzenia wyrazów»

frazeologia

wg SJP PWN

«dział językoznawstwa badający związki frazeologiczne danego języka»

pole semantyczne

i relacje między jego składnikami

Pole semantyczne = pole znaczeniowe

- uporządkowany wewnętrznie zbiór wyrazów powiązanych przynależnością do wspólnej kategorii znaczeniowej

(J. Tokarski, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku t. 2).

Koncepcja pola znaczeniowego związana jest ze strukturalistycznym spojrzeniem na język.

Strukturaliści uznawali bowiem, że język stanowi swoisty system, a wszystkie znaki językowe (elementy językowe) są ze sobą ściśle powiązane. Zatem także wyrazy danego języka nie są całkowicie autonomiczne, ale ich znaczenie zależy od innych wyrazów, powiązanych ze sobą pewnym elementem semantycznym. Stąd też wniosek - wyrazów nie powinno się analizować w izolacji, ale na tle większych grup - tzw. pól znaczeniowych. Na przykład: wraz z powolnym zanikaniem w języku polskim wyrazu stryj rozszerza się znaczenie rzeczownika wujek (wuj), który współcześnie oznacza już nie tylko brata matki, ale również brata ojca.

podstawowe relacje semantyczne

ANTONIMIA

wg SJP PWN

«przeciwstawność znaczeń»

SYNONIMIA

wg SJP PWN

«bliskość lub identyczność znaczeń»

HOMONIMIA

wg SJP PWN

«identyczność brzmienia i pisowni wyrazów mających różne znaczenia i zwykle też różne pochodzenie»

POLISEMIA

wg SJP PWN

«możliwość przypisania jednostce leksykalnej więcej niż jednej interpretacji semantycznej»

https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/DzSxZkfMC

Związki frazeologiczne = frazeologizmy

Użytkownik języka podczas aktu mowy posługuje się serią wyrazów. Aby przekazać odbiorcy sensowny i czytelny komunikat, wyrazy łączy się w określone związki wyrazowe:

związki luźne - dowolne połączenia pasujących do siebie jednostek leksykalnych,

np. łagodny nauczyciel, pies, smak, zapach; mycie rąk, podłóg, butów, itp.

związki łączliwe - połączenia pasujących do siebie (kontekstowo) jednostek

leksykalnych, np. pilny student - a nie pilny pies; czesanie włosów - a nie skóry, itp.

związki stałe - trwałe połączenia wyrazów, utrwalone w języku posiadające;

utartą formę i ściśle określone nowe znaczenie całości, np. biały kruk, mól książkowy,

pięta achillesowa, robić z igły widły.

związki frazeologiczne

Związki frazeologiczne

ze względu na budowę wyróżnia się trzy rodzaje związków

zwroty

- związki z czasownikami,

np. grać w otwarte karty

frazy

- całe zdania, zawierające podmiot i orzeczenie lub równoważnik zdania (sentencje, przysłowia, maksymy),

np. kropla drąży skałę

wyrażenia

- związki bez czasownika, zazwyczaj z rzeczownikiem i przymiotnikiem,

np. czarna rozpacz

Podsumowując...

Język to "żywy" system znaków - jednostek leksykalnych, który ulega różnorodnym zmianom i przekształceniom na potrzeby użytkowników. Współczesna polszczyzna dąży do ekonomii, precyzji, wyrazistości, ujednolicenia i uzupełniania zasobów językowych.

Stąd obecność w języku:

- skrótów i skrótowców,

- profesjonalizmów i terminów,

- słownictwa środowiskowego (socjolektów),

- regionalizmów,

- archaizmów i neologizmów,

- zapożyczeń.