М

Мүк тәрізділер бөлімі - BRYOPHYTA

Классификациясы

Плаундар

Таралуы

Сапрофиттері көпжылдық шөптесін. Сабағы және тамырының камбиі болмайды. Жапырақтарының тілшелері болмайды. Гаметофиттері қосжынысты, 1-15 жылдың арасында пісіп жетіледі. Ауыл шаруашылығында маңызы шамалы, мал жемейді. Олардан дәрі алынады. Құрамындағы май еш уақытта кеппейді. Оларды жас балаға присыпка ретінде пайдаланады.

Бұл бөлім екі кластан тұрады: плаундар класы және полушниктер класы.

Түрлерінің жалпы саны 35 мың. Құрылысы:

Өмірлік циклі 2 фазаның алмасуынан тұрады.Олар спорофит пен гаметофиттің алмасуы. Басқалардан айырмашылығы гаметофиті басым болады. Осыған байланысты оларды өсімдіктердің эволюциясында дербес бүйірлік бұтақ ретінде қарастырады. Гаметофит дегеніміз жапырақ тектес талломы немесе сабақтан және жапырақтан тұратын өсімдік. Тамырлары жоқ, орнына ризоид.

Жыныстық көбею мүшелері көп жасушалы.

Спорофиті спорогон деп аталады, гаметофитке бағынышты. Спорофит - жоғарғы ұшы шар тәрізді, эллипс тәрізді немесе циллиндр тәрізді қорапшамен аяқталатын, жіңішке сағаққа ұқсас аяқшасы бар мүше. Қорапшаның ішінде спорангийлер мен споралар жетіледі. Гаметофитпен тығыз байланысуы одан суды және қажетті қоректік заттарды алуына байланысты. Ең үлкен вегетативтік мүшесінің мөлшері 60 см.-ден аспайды.

Дүниежүзінің барлық құрлықтарында кездеседі, бірақ таралуы біркелкі емес. Тропикалық елдерде таулы жерлердінде кездеседі. Аздаған түрлері шөлейт аймақтарда кездеседі. Кейбіреулері ағаштардың қабығында эпифит ретінде немесе суда өмір сүреді. Түрлерінің басым көпшілігі солтүстік ендіктің қоңыржай және суық климатты облыстарының ылғалы мол жерлерінде өседі. Олар тундраның, батпақты жерлердің және орманның өсімдіктер жабынының қалыптасуында алатын орны ерекше.

Шоқпарбас плаун

Қылқанжапырақты орманда кең таралған. Спорофиті жерге төселіп өсетін сабақтан тұрады. Оның вертикаль бағытта көтеріліп тұратын бұтақтары мен төмен қарай кететін қосалқы тамырлары болады. Сабағы мен тамырының төбелік тармақталған бұтақтары болады. Өткізгіш шоқтары ортасында орналасады. Қабық қабатының жалпақ аонасына жапырақтың іздері өтіп тұрады. Камбиі жоқ. Сабағы мен жапырағын эпидермис қаптайды, онда устьице аппараты болады. Жапырақ тақтасы таспа тәрізді, шеттері тегіс, ұзын болып келетін жіңішке жіпшелермен аяқталады.

Плаундар класы-LYCOPODIOPSIDA

Классификациясы

Бұл класқа тең споралы плаун тәрізділер жатады. Бұларға мынадай 3 қатар жатады: астероксилондар, плаундар, протолепидодендрондар. Бұлардың біріншісі мен үшіншісі түгелдей жойылып кеткен. Ал плаундар қатары фикустар тұқымдасынан және плаундар тұқымдасынан тұрады.

Олар сыртқы құрылысы мен экологиясы жағынан балдырларға жақын. Балдырлар секілді, олардың да контейнерлері яғни

сосудтары мен таиырлары болмайды. Кейбір қарапайым түрлерінің вегетативтік денесі жерге төселіп өсетін дихотомиялы бұтақтанған балдырлардың талломына ұқсас талломнан тұрад. Ұрықтануы сумен байласты. Балдырлар секілді ағаштанған формалары болмайды.

Мүктәрізділер 3 класқа бөлінеді: антоцероттылар класы (антоцеротовые или антоцеротопсиды), бауыр мүктер класы (печеночники или печеночные мхи), нағыз мүктерласы (листостебельные мхи или бриопсиды). Ең маңыздылары соңғы 2 кластың өкілдері.

Қыналардың құрылысы

Қыналар денесі екі құрамбөліктен құралған -(саңырауқұлақ пен балдыр),селбесіп тіршілік ететін ағзалар тобы. Жер шарында 26 мыңға жуық түрі бар, қыналарды зерттейтін ғылым-лихенология деп аталады.

Плаундар бөлімі

Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақтары болады, оны ұсақ тіптен қабыршақ тәріздіжапырақтары (микропиллия) қаптап жауып тұрады. Олар нашар дифференцияланған, 1-2 тарамдалмаған жүйкелері болады. Буындары мен буынаралықтары нашар жетілген. Жер асты бөлімі- тамырсабақ, одан қосалқы тамырлар дамиды. Өстің жоғарғы ұшында спорангилері жинақталып масақ түзеді, сиректеу олар спора жетілетін аона түзеді. Тең және әртүрлі споралы болады. Гаме

Табиғатта, ауыл шаруашылығындағы маңызы

Қыналардың көптүрлілігі

Вертикаль бағытта тік көтеріліп тұратын сабақтарының ұшында, біршама ұзын аяқшаның үстінде екі-екіден спора түзетін масақтары орналасады. Масақтың формасы цилиндр тәрізді, оның өсі болады. Өсті айнала спорофильдері, басқаша айтқанда ұштары үшкір, әрі жоғары қайырылған қабыршақ тәрізді үш бұрышты жапырақтары орналасады. Спорофильдің үстінде қысқа аяқшасы бар бүйрек тәрізді спорангиі орналасады, ішінде спора жетіледі. Споралары бірдей, ұсақ, формасы тэтраэдр тәрізді.Спородермасы 2 қабаттан тұрады: сыртқы экзиннен және ішкі интиннен.

Тастардың бетіне, суыған жанартау қалдықтарының (лава) бетіне алғаш "қоныстанатын" осы қыналар. Олар өсіп тұрған жеріне Қына қышқылын бөліп, тасты үгіте бастайды. Біртіндеп сол жерде топырақ пайда болады. Оған басқа өсімдіктер орнығады да, жануарлардың мекеніне айналады.

Қыналардың шаруашылық маңызы өте зор. Бұғы қынасы деп аталаты қынаның бірнеше түрі тундра, тайгада қыс кезінде бұғылардың негізгі азығы болып табылады.

Қыналардың емдік қасиеті де бар. Ағаштың діңдеріне өсетін жерқынаны қайнатып, дизентерия ауруын емдеуге пайдаланады. Сонымен бірге асқазан, тыныс жолдары ауруларына қарсы дәрі жасалады. Қынадан қант, спирт, бояу, лакмус алынады. Қынаның кейбір түрлерін тәтті тағамдар өнеркәсібінде қолданады.

Қыналар табиғатта басқа өсімдіктерге қолайсыз , құнарсыз жерлерде өседі. Тастың үстінде, шөл-шөлейтті жерлерде, тундрада, орманды тундрада, орманда тіршілік етеді. Антарктидада-350 түрі бар,Оңтүстік полюске жақын жерден 7 түрі табылған. Бұлай таралу себебі, өте ыстық ортада өсетіндері жоғаы температурада тез кеуіп кететіндіктен, тіршілігі уақытша тоқталады. Қайтада қолайлы жағдай туса, кеуіп қалған қыналар қалпына келіп, тішілігін жалғастырады. Өте салқын жерлерде өсетін қыналарды айрықша тығыз қалың қабықша қорғап тұрады.

Пішіндеріне қарай:

1. Ағаштың діңіне, тасқа жабысып өсетін қаспақ тәрізді .

2.Орманда ағаш діңінде, түбірінде, жерде өсетін жапырақ тәрізді

3.Қарағайлы орманда өсетін бұта тәрізді қыналар.

Мүктер, плаун тәрізділер, қыналар