Letërsia Moderne Shqiptare

Letersia Moderne Shqipe.

Haki Stermilli - ishte nje prozator e dramaturg mjaft i njohur i kohes. Romani i tij mjaft popullor "Sikur te isha djale" kishte rendesi te madhe sepse ishe i pari qe trajtoi temen per emancipimin e gruas.

Modernzimi shqiptar

Qarku historik-kulturor

Ne aspektin shoqeror e kombetar u shtrua dendur ceshtja: Tani u be Shqiperia, si te behen shqiptaret? Ne aspektin e krijimtarise letrare shtrohen ceshtjet e veçenative krijuese ne letersi dhe probleme te origjinalitetit e te universalitetit te saj.

Filloj ne kohen kur shqiptaret ishin ende nen sundimin e Perandorise Osmane; u zhvillua ne kohen e luftes per pavaresi kombetare; qe u kurorezua me Shpalljen e Pavaresise me 1912.

Eshte e dallueshme per disa arsye:

1. Vdes Naim Frasheri;

2. Gjergj Fishta boton shkrimet e para;

3. Lind Lasgush Poradeci.

Perkufizimin e pare te letersise moderne shqiptare e beri Eqrem Qabej ne vitin 1929 ne shkrimin e tij "Mbi poezine e Lasgush Poradecit".

Ne letersine moderne shqiptare, sipas C♣abejit, hyjne perkthimet e Nolit, ndersa Asdreni ben kalimin ne poezine moderne shqiptare.

Stilin modern te Lasgush Poradecit si produkt te kohes moderne e ka hetuar dhe Skender Luarasi ne nje shkrim te vitit 1936, me titull "Letersia moderne shqipe."

Faik Konica eshte teoriku i pare i letersise moderne, ne nje artiull te vitit 1906, "Kohetore e letrave shqipe", si dhe ne interpretimet e veprave te Cajupit, Asdrenit, Nolit e Gurakuqit.

Sipas modernizmit arti nuk duhet t'u permbahet rregullave.

-Ai nuk duhet te imitoje natyren, sepse me persosmerine e tij ia tejkalon asaj;

-Qellimi i tij eshte te te trondise;

-Bukuria eshte subjektive dhe se rikrijimi i saj mbeshtetet ne intuite, etj...

Letersia moderne nuk shfaqet ne te njejten kohe sepse kjo varet nga zhvillimet, nderrimet dhe trashegimite letrare te vendeve te ndryshme.

Nocioni "Modern"

shfaqet ne shekujt e pare te epokes sone.

Poezia e Lasgush Poradecit eshte lirike e thellesi e dramatike te brendshme, karakterizohet me mendime te thella, ndjenja labirintike dhe ide njerezore.

xx

Modernia dhe

Modernizmi

Karakteristike letrare eshte theksimi i individualitetit krijues i subjektivizmit dhe shfaqjes se nje ndjeshmerie te re.

Ky ndryshe quhet edhe kunderveprim ndaj mesimeve romantike, realiste dhe natyraliste.

Fillimet e kritikes letrare

Shenja e pare e modernizmit eshte vetedija per krijimin individual e cila eshte e shprehur si ne vepra letrare dhe ne ato kritike.

Kritika Hyrese

Kritika recensionale

Shkrimi i Argumentuar

Monografia

Ne fillim te shekullit (1901) shfaqet punimi "Naim Be Frasheri" i Mid'hat Frasherit, monografia e pare per poetin kombetar.

Nje tip te kritikes hyrese e ka kultivuar Fan Noli me introduktat e tij, ku vleresoi veprat e medha boterore, te cilat i perktheu vet ne shqip. Ai me shume bazohet te: Don Kishoti, Hamleti, Makbethi, Jul Cezari, etj.

Mendimet e Konices per kritiken letrare si shkrim te argumentuar dhe subjektiv prekin kriteret moderne te studimit letrar.

Kritiken recensionale dhe me pas edhe ate estetike per here te pare e ka shfaqur Gj.Fishta ne revisten Hylli i Drites.

E para u shfaq tek rubrika Biblobiografi; ndersa e dyta ne shkrime te tilla si:

A jane te zot shqiptaret me u ruajte shtet ne vedi.

Kritika per poezine

Metoda Kulturore-historike

Kritika Filozofike

Mitrush Kuteli shkelqeu ne studimet kritike te poezise se Nolit e te Lasgushit, te cilet i parapelqente dhe madje ua botoi dhe veprat.

Eqrem Cabej vuri ne dukje i pari modernitetin e letersise shqiptare duke kujtuar Asdrenit e Lasgushin. Ai ndertoi nje mendim te tij sistematik per gjenezen, struturen dhe historine e letersise shqiptare. Autori e zbatoi dhe njohu metoden kulturore-historike duke u mbeshtetur te sholla austro-gjermane.

Ne vitet tridhjete u zhvillua nje kritike e orientuar nga metoda te ndryshme: me kerkrime filozofike e letrare, me kerkime thjesht letrare, me kerkime thjesht sociale.

Pra, letersia moderne shqiptare njohu vepra te ndryshme, te stileve individuale dhe nje trajtim sistemati te ktyre veprave.

E shfaqur si trashegimi e simbolizmit, si realizem me fryme kritike, ne trajte neoklasiciste, apo ne trajta te papara te modernizmit ne proze, letersia e hershme moderne shqiptare ka dy karakteristika themelore:

1.Krijimin e formave e te strukturave te reja letrare;

2.Krijimin e vetedijes letrare.

DRAMA

Format letrare

POEZIA

Proza

Drama kishte nje trashegimi mjaft modeste, me dy tri drama te romantizmit.

Gjithashtu, dramatika shqiptare tani njeh dramen e dokeve, dramen shoqerore me ide filozofike, tragjedine klasike, tragjedine neoklasiciste, komedine, si dhe nje zhivillim te melodrames me theks te vecante poetik.

Proza artistike shqipe ne shekullit XX:

nga nje proze poetike e Faik Konices do te zhvillohet ne format tregimtare moderne te Ernest Koliqit, Migjenit e Mitrush Kutelit.

Veprat: "Juda Makabe" e Fishtes, "Israelite e Filistine" e Nolit, "Lahuta e Malcis" e Fishtes.

- Ne kete periudhe zhvillohet romani.

Eshte e njohur qe letersine e romantizmit shqiptar e zoteroi poezia: lirika dhe poema romantike.

- Veprat themelore ne prozen shqipe jane:

"Hi dhe Shpuze" e Lumo Skendos, "Hija e Maleve" e Koliqit, "Dr. Gjilpera" e Konices, "PSE?" e Spasses, etj...

Ne letersine moderne poezia karakterizohet nga nje gjuhe e re poetike, struktura te reja stilistike dhe nga shnderrime metrike; vargu i persosur metrikisht lidhet me vargun e lire. Gjithashtu, librat poetike nuk jane me permbledhje te vjershave, po librat poetike me strukture te nderlikuar poetike, si: "Psallme Murgu" e Asdrenit apo "Vallja e Yjeve" e "Ylli i Zemres" te Lasgush Poradecit.

Tre poetet me te medhenj modern shqiptar jane: Lasgush Poradeci,

Fan S. Noli dhe Migjeni.

Periudha e Letersise moderne njeh nje zhvillim te papare te te gjitha gjinive letrare, stileve individuale dhe te strukturave artistike. Kjo periudhe ka krijuar vlera antologjike te kesaj letersie.

Format letrare te kesaj periudhe jane:

- Poezia,

- Proza,

- Drama.

Punuar nga Gjystina Ndou