Türklerin ilk ana yurdu Orta Asya’dır.
Orta Asya; Asya Kıta’sının ortasında yer alan, doğudan Kingan Dağları, kuzeyden Sibirya, batıdan Hazar Denizi, güneyden
Hindikuş ve Karanlık dağları ile çevrili olan bölgedir.
Türklerin İlk Ana Yurdu
YAŞAM BİÇİMİ VE ETKİLERİ
Türk adına ilk olarak Çin yıllıklarında rastlanmıştır.
Türk adı, Kök Türk Kitabelerinde Türk ve Türük şeklinde geçmektedir.
Uygurlardan kalma belgelerde “güç, kudret” anlamı
Kaşgarlı Mahmut, “Divân-ı Lûgat-it Türk” adlı eserinde, Türk’e “olgunluk çağı”
Macar bilgini Wambery ise “türemek, çoğalmak” anlamlarına geldiğini söyler.
Ziya Gökalp Türk kelimesinin anlamını “töreli, kanun nizam sahibi “ olarak açıklar.
Çin kaynaklarında ise “miğfer” anlamında kullanılmıştır.
Hayvancılık ve ticaret temel geçim kaynağıdır.
Özel mülkiyet yoktur. Sınıf farklılığı söz konusu değildir.
Savaşçılık özelliğinin gelişmesi.
Taşınabilir sanat ve çadır kültürü.
Uzun süreli hapis cezası yoktur.
Yazılı kültür pek gelişmemiştir.
Teşkilatçılık özelliği gelişmiştir.
Bir toplumun yerleşik yaşama geçtiğine;
- Sulama kanalları
- Su değirmenleri
- Tarım aletleri (Saban)
- Kömürleşmiş buğday taneleri
- Ev, saray, sur ve tapınak mimarisi
- Fresk (Duvar süsleme)
- Tohumluk tahıl ambarları
- Kitap ya da arşiv belgeleri
- Konut veya ürün vergisi
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ VE İLK TÜRK DEVLETLERİ
MEHMET YILMAZ YILDIRIR
İslamiyetten önce Türklerin,
I. tarımda sulama kanalları yapma,
II. halı–kilim dokumacılığı yapma,
III. silah, at koşum takımları, süs eşyası imal etme
uğraşlarından hangileri yerleşik hayata geçtiklerinin kesin bir kanıtıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
2007- KPSS-LİSANS
Göktürk Devleti’nde, Bilge Kağan’ın Budist tapınağı yaptırma isteğine Vezir Tonyukuk, Budizm’i benimsemenin Türklerin mücadeleci ruhunu kaybetmelerine neden olacağı düşüncesiyle karşı çıkmıştır.
Yalnız bu bilgiyle,
I. toplumun dinî arayış içerisinde olduğu,
II. kağanın kararlarının sorgulanabildiği,
III. din değiştirmenin yaşam biçimini etkilediği
durumlarından hangilerine ulaşılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
2009 KPSS-LİSANS
ORTA ASYA’DAN GÖÇLER
NEDENLERİ
Orta Asya’nın, iklim ve toprak koşulları yönünden tarım ve hayvancılığa elverişsiz hâle gelmesi (Coğrafi-Ekonomik)
Kuraklık ve aşırı soğuklar (Coğrafi)
Nüfusun hızla artması karşısında mevcut geçim kaynaklarının yetersiz kalması(Toplumsal-Ekonomik)
Hayvan hastalıkları (Ekonomik)
Türk boyları arasındaki siyasî anlaşmazlıklar (Siyasi)
Yeni yerler bulma arzusu (Siyasi)
Cihan hakimiyeti anlayışı (Siyasi)
SONUÇLARI
Farklı coğrafyalarda Türk devletleri kuruldu. (İncelemede zorluk)
Türk kültürünün yayılmasını sağladı.
Yeni kültürlerin doğmasına yol açtı.
Egemenlikleri altındaki toplumları yönetim, askerlik gibi konularda etkilediler.
Yeni göç dalgalarına neden olmuşlardır. (Kavimler Göçü)
Avrupa ve Asya’nın siyasal ve kültürel yapısının değişmesine neden oldular.
Türk boylarından bazıları göç ettikleri bölgelerdeki kültürlerin etkisiyle ve azınlıkta kalmalarından dolayı milli benliklerini koruyamadılar.
İLK TÜRK TOPLULUKLARI VE DEVLETLERİ
Avrupa (Batı) Hun Devleti
Avarlar (Juan Juanlar)
Bulgarlar
Macarlar
Kıpçaklar (Kumanlar)
Uzlar
Peçenekler
Sibirler (Sabirler)
Asya Hun Devleti
Göktürk Devleti
Kutluk(II.Göktürk) Devleti
Uygurlar
Hazarlar
Türgişler
Avarlar (Juan Juanlar)
Kırgızlar
Karluklar
Sibirler (Sabirler)
Akhunlar (Eftalitler)
Kimekler
Başkırtlar
Hunlar ve Avarlar hem Asya’da hem Avrupa’da teşkilatlı devletler kurmuşlardır.
İSKİTLER(SAKALAR) (M.Ö VIII. - III. Yüzyıl)
Orta Asya kökenli atlı göçebe bir topluluktur.
İskitlerin en yoğun olarak yaşadıkları yer Kırım Yarımadası ve çevresidir.
Bilinen en önemli hükümdarları Alp Er Tunga’dır.
Şehname adlı eserinde unlu şair Firdevsi, Alp Er Tunga’dan Efrasiyap adıyla bahsetmektedir. (2014)
Günümüzdeki Yakut Türkleri onların soyundandır.
Dünyanın İlk Kadın Hükümdarı Saka Hanı Tomris Hatun kabul edilmektedir.
Ordularında Amazon adı verilen kadın savaşçıları vardı.
Alp Er Tunga ve Şu destanları ünlüdür.
“Gök Tanrı inancı, Kurgan, Ölümden Sonraki Yaşam, Kımız, Hayvan Üslubu, Kuyumculuk vs. özellikleri arasındadır….”
ASYA HUN DEVLETİ
MÖ. IV.yy - MS.216
- Bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir.
- İlk hükümdarları Teoman'dır.
- Türk boylarını ilk kez bir bayrak altında toplamışlardır.
- Merkezi ÖTÜKEN'dir.
- Çin Seddi bu dönemde inşa edilmiştir.
Mete Dönemi (MÖ 209–174)
- İlk devlet teşkilatlanması
- İlk Türk Siyasi Birliği (Boylar Federasyonu)
- Kurultayın oluşumu
- İlk kez Düzenli Ordu (Onluk Sistem Mö.209)
- İlk kez Vatan Kavramı
- Çin’i vergiye bağlama
((Mö 197) Doğu Asya tarihinde imzalanmış ilk uluslararası antlaşma)
Roma İmparatorluğu, 395 yılında Batı ve Doğu Roma İmparatorluğu olarak ikiye ayrıldı.(Siyasi)
Yeni milletler ortaya çıktı.(Etnik)
Avrupa’da feodalite(derebeylik) rejimi ortaya çıkmıştır. (Siyasi)
Kilise önem kazanmış, Hıristiyanlık yayılmış ve skolastik düşünce
egemen olmuştur.
Türk kültürü Avrupa’da yayılma göstermiştir.
Avrupa Hun Devleti adıyla yeni bir devlet kuruldu.
İlkçağ kapandı Ortaçağ başladı.
AVRUPA HUN DEVLETİ 375-469
GÖKTÜRKLER
(552 - 659)
Aşağıdakilerden hangisi, Hunların neden olduğu Kavimler Göçü’nün sonuçlarından biri değildir?
Avrupa’nın etnik yapısının değişmesi
B) Avrupa’da bir Hun Devleti kurulması
C) Roma İmparatorluğu’nun bütünlüğünü ve üstünlüğünü yitirmesi
D) Avrupa’da skolâstik düşüncenin egemen olması
E) Göktürk Devleti’nin yıkılması
(2011 – KPSS)
Avrupa’da kurulan ilk Türk devletidir.
Doğu ve Orta Avrupa’da BALAMİR KAĞAN tarafından kurulmuştur.
Attila dönemi en parlak zamandır.
Margus (434) ve Anatolius Ant.(447) İle Bizans’a karşı ekonomik ve siyasal üstünlük sağlanmıştır.
Attila Avrupa’da “TANRININ KAMÇISI”olarak adlandırılmıştır.
Attila Almanların Nibelungen Destanı’nda “ETZEL” olarak adlandırılmaktadır.
Türk adıyla kurulan ilk Türk Devleti (Bumin Kağan)
Merkez: Ötüken (Kutsal Kent)
Kök Türk Devleti’ni kuran kabile “Aşına(Kurt)” adıyla bilinir.
GÖKTÜRKLER
(552 - 659)
Bumin Kağan Orta Asya’daki dağınık göçebe Türk boylarını tekrar bir bayrak altında toplamıştır (Orta Asya Türk Siyasi Birliği ikinci kez sağlanmıştır.)
Bumin Kağan ülkeyi ikiye ayırmış ve Batı’nın yönetimini kardeşi İstemi Yabgu’ya vermiştir (İlk kez İkili Teşkilat uygulanmıştır. Federal Yönetim Anlayışı)
Bu dönemde İpek Yolu’na hakim olabilmek amacıyla Bizans ve Sasani devletleriyle ittifak kurulmuştur. (İlk Türk Elçilik Heyetleri)
En parlak dönem Mukan Kağan Dönemi’dir.
I. Göktük Devleti 582’de Çin entrikaları sonucu ikiye ayrılmıştır. 630’da Doğu, 658’de Batı Göktürkler Çin hâkimiyetine girmiştir.
II. GÖKTÜRK DEVLETİ (KUTLUK)
(682 - 744)
Kürşad Ayaklanması, Türk topluluklarını
harekete geçirmiş, bağımsızlıklarını kazanmada lokomotif görevi görmüştür.
II. GÖKTÜRK DEVLETİ (KUTLUK)
(682 - 744)
- Kutluk Kağan (İlteriş) tarafından Ötüken’de kurulmuştur.
- Dönemin en ünlü veziri Tonyukuk’tur. (Türk tarihinin ilk veziri)
- En parlak dönem Bilge Kağan ve Kültigin kardeşler döneminde yaşanmıştır.
- Bilge Kağan’ın ölümünden sonra hanedan üyeleri arasında anlaşmazlıklar çıkmıştır. Bu karışık durumdan faydalanan Uygurlar, Basmiller ve Karluklar birleşerek II. Kök Türk Devleti’ne son vermişlerdir (744)
- Türk adıyla kurulan ilk devlettir .
- 38 harfli kendilerine özgü bir alfabe kullanmışlardır (İlk Türk Alfabesi)
- Türklere ait ilk Türkçe yazılı belgeleri (Orhun Kitabelerini) bırakmışlardır.
- Devlet ve millet olma bilincini geliştirmişlerdir.
- Ergenekon ve Bozkurt Destanları sözlü edebiyat eserleridir.
- Milliyetçi karakterleri ön plandadır.
- Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan'dır.
- Merkezleri önce Ötüken, daha sonra Ordu Balıg (Karabalgasun) olmuştur.
- Moyen-Çur zamanında Türgişler ve Kırgızlar Uygur hâkimiyetini tanıdılar.
- 751 yılında Talas Savaşı dönemin en önemli gelişmesidir. ( Moyen-Çur )
- Uygurlar, en parlak dönemlerini Bögü Kağan’ın yirmi yıllık hükümdarlığı döneminde yaşamıştır.
- Bögü Kağan döneminde maniheizm ve budizm gibi dinlerin etkisi görülmeye başlanmıştır. (Yerleşik Yaşama Geçiş)
- Mani dininin etkisiyle hükümdarlarına " AY TENGRİ" ünvanını vermişlerdir.
- 840'da KIRGIZLAR tarafından Uygurlar'a son verilmiştir.
- Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar): Çin ile olan akrabalık bağları sayesinde onlarla ticari ilişkilerini geliştirmişlerdir. 1226
- Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti: Moğolların Türkleşmesinde önemli rol oynadılar.Bugün, Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar.
Uygurların Türk Tarihindeki Önemi
- Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir.
- Türk tarihinin ilk şehirlerini kurmuşlardır.
- Kağıt ve Matbaayı ilk kullanan Türk devletidir.
- Askerî faaliyetler yerine, ticarî etkinlikleri ön plana çıkarmışlardır.
- Geleneksel Türk Bozkır Kültürü’nden uzaklaşmışlardır.
Uygurların Türk Tarihindeki Önemi
Mani dininin gereği olarak tapınak mimarisi, yerleşik yaşam tarzının sonucunda da saray ve kent mimarisi gelişmiştir.
Uygur mimarisi Karahanlılar,Gazneliler, Büyük Selçuklular, Moğollar gibi devletleri mimari açıdan etkilemiştir.
İlk kez yazılı hukuk kuralları oluşturmuşlardır.
İlk kez kütüphane kurmuşlardır.
Uygurların Türk Tarihindeki Önemi
- Kök Türkler’den sonra kendilerine ait alfabe oluşturmuşlardır. ( 14-18 harfli)
- Minyatürlü kitap örneklerini oluşturmuşlardır.
- Altay dil grubundan Hakaniye lehçesini kullanmışlardır.
- Karabalgasun, Sine-Uşi, Moyen-çur, Bugut yazıtlarını bırakmışlardır.
- Mimaride "Türk Üçgeni" "Stupa" olarak adlandırılan tarzı ortaya çıkarmışlardır.
- "Orta Oyunu" ile Türk tiyatrosununilk örneklerini vermişlerdir.
DİĞER TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI
AVARLAR (APARLAR/ JUAN JUANLAR)
- Önce Kafkaslara,oradan da Tuna boylarına gelip Orta Avrupa’da “Bayan Han” önderliğinde büyük bir devlet kurmuşlardır.
- İlk kez İstanbul'u kuşatan ve Hristiyalığı kabul eden ilk Türk topluluğudur.
- Slavları ve Rusları ordu düzeni ve devlet yönetimi alanında etkilemişlerdir.
- Üzengiyi ve süvari kılıcını Avrupa'ya tanıtan ilk devlettir.
- Ölülerini mezarlara günlük eşya ve araç-gereçleriyle gömmüşlerdir.
AVARLAR
HAZARLAR
- Karadeniz’in Kuzeyi ve Kafkaslar bölgesinde bağımsız bir devlet kurmuşlardır.
- İslam ordularıyla Hz. Osman döneminde savaşan ilk Türk devletidir.
- Kağan, beyler ve saray erkanı "Yahudiliği" benimsemişti. ( İlk ve Tek Türk Topluluğu)
- Paralı ordu kuran ilk Türk devletidir.
- Mahkemelerinde her dinden temsilci bulundururlardı.
- Günümüzde "Karaim Türkleri" olarak adlandırılırlar.
- Bölgenin huzuru, ticari yolların ulaşım güvenliğinden dolayı dönemleri "Hazar Barış Çağı" olarak bilinir..
Karluklar
- İslamiyeti kabul eden ilk türk topluluğudur.
- Basmil ve Uygurlarla anlaşarak II.Kök Türk Devleti’nin yıkılmasında da önemli rol oynadılar.
- Türgişlerin siyasi varlıklarına son verdiler.
- Talaş Savaşı(751) sırasında, Arapların yanında yer alarak, Çinlilerin yenilmesini sağladılar. Böylece Orta Asya’nın Çinlileşmesini önlediler.
- İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlıların kurulmasında etkili oldular.
Kırgızlar
- Tarihleri bilinen en eski Türk kavimlerinden biridir.
- Orta Asya'da egemenlik kuran son Türk boyudur. (Ötüken)
- Moğolların hakimiyetine girerek Cengiz Han'a itaat eden ilk Türk topluluğudur. (1207)
- Dünyanın en uzun destanı olarak bilinen Manas Destanı ve Yenisey Yazıtları Kırgızlar'a aittir.
Peçenekler
- Uz ve Hazar baskıları sonucu Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a gelip yerleşmişlerdir.
- Rusların Karadeniz’e inmelerini engellediler.
- Bizans ordusunda paralı askerlik yapmış, Malazgir Savaşı'nda saf değiştirerek savaşın sonucunu etkilemişlerdir.
Oğuzlar ( Uzlar)
- Kabile, boy anlamına gelmektedir.
- Oğuz adı ilk olarak Yenisey ve Orhun yazıtlarında geçmektedir.
- En kalabalık Türk boyudur. (24 boy)
- Bizanslılar "UZ" olarak adlandırmıştır.
- İslamı kabul edenlerine "Türkmen" adı verilmiştir.
- Romanya’nın Dobruca bölgesine yerleşlen bir kısım Oğuzlar, bugünkü Gagavuzlar’ın atalarını oluşturmuşlardır.
“Oğuz elinin gitmediği yer var mı
Devlet kurup oturmadığı yer var mı”
Sabirler (Sibirler)
Türgeşler
- Sabarların adı sapan, yol değiştiren, başıboş dolaşan anlamlarına gelmektedir.
- Sasanilerle birleşip Bizans'a karşı mücadele etmişlerdir.
- Avrupa Hunları'ndan sonra Anadolu'ya akınlar yapan Türk topluluğudur.
- İstemi Yabgu zamanında Kök Türk Devletine bağlı olarak yaşayan Sabirlerin siyasi varlığına Hazarlar son vermiştir.
- Bugünkü Sibirya bölgesine adını veren Türk boyu Sabirlerdir.
- Orta Asya'da egemenlik kurmuşlardır.
- Bilinen ilk hükümdarı Baga Tarkan’dır.
- Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarıdır.
- VIII. yüzyılda, hükümdarları Sulu Kağan zamanında Maveraünnehir bölgesine giren Emevilerle uzun süren savaşlar yaparak, Emevi Ordularının Orta Asya’ya girmesine engel oldular.
- Uygurlardan sonra yerleşik hayata geçen ikinci Türk topluluğudur.
- Karluklar 766 yılında Türgeşlerin siyasi varlığına son verdiler
- Avarlardan sonra İstanbul'u kuşatan ikinci Türk topluluğudur.(Tuna)
- Tuna Bulgar ve İtil Bulgarolarak ikiye ayrılır.
- Tuna Bulgarları,Boris Han zamanında Hristiyanlığı kabul etmiştir. (İlk kez "ÇAR" ünvanı)
- İtil Bulgarları Doğu Avrupa’da Türk-İslâm kültürünün ilk temsilcisi olmuşlardır.
Kıpçaklar(Kumanlar)
- Sarı saçlı, mavi ya da yeşil gözlü oldukları bilinir. (Behlülgiller)
- Kumanlar, Rus Prenslikleriyle savaşarak Rusların Karadeniz’e inmelerini engel olmuşlar ve Balkanların Slavlaşmasını da geciktirmişlerdir.
- Ruslarla yaptıkları mücadeleler "İgor Destanı" na, Oğuzlarla yaptıkları savaşlar ise "Dede Korkut Hikayelerine" konu olmuştur.
- Eyyubi Devleti ordusunda da ücretli asker olarak yer almışlardır. Kıpçak beylerinden Aybey, 1250 yılında Mısır'da Memluk Devleti’ni kurmuştur.
- Codex Cumanicus ( Kodeks Kumanikus ) adıyla iki ciltlik sözlükleri vardır.
- 1000 yılında Hıristiyanlığı kabul eden Macarlar, aynı zamanda büyük bir kültürel değişik-liğe uğrayarak Türk kimliklerini kaybettiler.
- Genel olarak konargöçer olarak yaşayan Macarlar, Slavların birlik kurmasını ve Germenlerin(Almanların) Balkanlara girmesini engellemişlerdir.
- Dünyanın en önemli "Türkoloji Estitüleri" Macaristan'da bulunmaktadır.(1870 Budapeşte)
- Çin egemenliğine girmek istemeyen Hunların bir bölümü tarafından Kuzey Hindistan'da kurulmuştur.
- "Hindistan'da devlet kuran ilk Türk soyu"
- İran'da çıkan "Mazdek"isyanının bastırılmasında etkili olmuşlardır.
- İpek Yolu mücadelesinde Göktürk-Sasani ittafakı sonrasında yıkılmışlardır.