Letërsia e Rilindjes

Letërsia e Rilindjes

Hyrje

Letërsia shqiptare e Rilindjes Kombëtare lindi dhe u zhvillua si pjesë e pandarë e lëvizjes politiko-shoqërore e kulturore për çlirimin e vendit nga zgjedha e huaj. Kjo lëvizje, që nis nga mesi i shekullit XIX dhe arrin deri në vitin 1912, quhet Rilindje Kombëtare, prandaj edhe letërsia e kësaj periudhe quhet letërsi e Rilindjes Kombëtare.

Kjo është kryesisht një letërsi patriotike me frymë demokratike e popullore. Tema kryesore e saj ishte dashuria për atdheun dhe popullin, evokimi i së kaluarës heroike dhe lufta për çlirimin kombëtar e shoqëror

Figurat më të shquara të kësaj periudhe janë:

• Sami Frashëri
• Naum Veqilharxhi
• Naim Frashëri
• Jeronim De Rada
• Gavril Dara
• Pashko Vasa
• Asdreni
• Zef Serembe
• Ndre Mjeda
• Mihal Grameno
• Andon Zako Çajupi

(D-r.Prof. Shkëndije Xhambazi Jetishi)

Faleminderoj nxënësit për kontributin.

• Albina Sejdija
• Amira Skënderi
• Amra Ajeti
• Muhamed Etemi

Ndre Mjeda (1866-1937)

Tituj të veprave :

• Vaji i Bylbylit -poeme
• Juvenilja - përmbledhje
• Liria - poemë
• Lissus - poemë
• Scodra - poemë
• Andrra e jetes-poeme
• Shkoll e jete-poeme

Ku n'breg t'Cemit rritet trimi

me zbardh, Shqipe, zanin tand,

e ku Drinit a burimi

që shpërndahet kand e kand.

Geg' e tosk', malsi, jallia

jan' nji komb, m'u da, s'duron;

fund e maj' nji a Shqipnia

e nji gjuh' t'gjith' na bashkon.

Qoftë mallkue kush qet ngatrrime

ndër kto vllazën shoq me shoq,

kush e dan me flak' e shkrime

çka natyra vet' përpoq.

Por me gjuhë kaq t'moçme e mjera

si nj'bij' kjo që pa prind mbet:

për t'huej t'mbajshin dhenat tjera,

s't'kishte kush për motër t'vet.

E njat tok' që je tue gzue,

e ke zan' tash sa mij' vjet,

shqiptaria, që mbet mblue

sot nën dhe, edhe shqip flet.

Gjuha Shqype

Përmbi za që lshon bylbyli,

gjuha shqipe m'shungullon;

përmbi er' që jep zymbyli,

pa da zemren ma ngushllon.

Ndër komb' tjera, ndër dhena tjera,

ku e shkoj jetën tash sa mot,

veç për ty m'rreh zemra e mjera

e prej mallit derdhi lot.

Nji kto gjuhë që jam tue ndie,

jan' të bukra me themel

por prap' kjo, si diell pa hije,

për mue t'tanave iu del.

................................

Ndre Mjeda, poet i shquar dhe veprimtar e patriot. Lindi në Shkodër nga i ati Jakë Zefi (Kryeziu) dhe ëma Luçije (Dominika) Thaçi. I ati ishte me origjinë nga Mirdita ndërsa e ëma nga Malcit e Pukës. Si i ri me intelekt të zhvilluar, i talentuar dhe studioz, tërhoqi vëmendjen e jezuitëve, të cilët menduan ta bënin prift. Ai vazhdoi më pas studimet fetare në Spanjë, Itali e Poloni. Në fillim ndenji tre muaj në pranverë 1880 në fshatin Cossé-le-Vivien afër Lavalit në perëndim të Francës, kurse më pas ndoqi një kolegj në manastirin Kartuzian të Porta Coeli-t në veri të Valencias në Spanjë, ku studioi për letërsi.

Më 1883 e gjejmë në Kroaci, ku studion retorikë, latinisht dhe italisht në një institut jezuit në Kraljevica (ital. Porto Re) në bregdetin dalmat. Nga 1884 deri në fillim të vitit 1887 u stërvit në një kolegj që drejtohej atje nga Universiteti Gregorian i Romës, kurse më 1887 u transferua në një kolegj Gregorian tjetër në Kieri (Chieri), në juglindje të Torinos, ku ndenji deri në fund të atij viti.

Në fillim dha mësim në një shkollë të lartë fetare në Kroaci.

Në këto vite Ndre Mjeda filloi të shkruajë poezi shqip, ndër to edhe vjershën melankolike mjaft të lexuar Vaji i bylbylit, botuar më 1887 .Po e kësaj periudhe është vjersha Vorri i Skanderbegut.

Asdreni (1872-1947)

Poezitë më të njohura:

• Dua
• I Dashur Atdhe
• Himni i Flamurit
• Sa të dua o Shqipëri
• Vlorës

Në lirikën e vet poetike Asdreni u rikthehet të gjitha temave të poezisë së Rilindjes, po u jep një frymë më të hapur kushtruese.

Aleksandër Stavre Drenova, i njohur në letërsinë tonë me pseudënimin Asdreni qe nga ata poetë krijimtaria e të cilëve u përket njëherësh dy periudhave. Poezia e tij u shkri që nga faza e fundit e Rilindjes deri në periudhën e Pavarësisë. Poeti pati një jetë të gjatë krijuese, rreth dyzet vjet.

Asdreni lindi në fshatin Drenovë të Korçës më 1872. Mësimet e para i mori në Korçë. Që në moshën trembëdhjetëvjeçare shkoi në kurbet, në Rumani, ku vazhdoi shkollën e mesme, dhe më vonë fakultetin e shkencave politike, të cilin nuk arrit ta mbaronte. Për të fituar bukën e gojës dhe për të vazhduar studimet djali i ri detyrohet të bëjë gjithfarë punësh të rënda. Që herët lidhet me lëvizjen atdhetare të shqiptarëve të Bukureshtit dhe bëhet një nga përfaqësuesit më të shquar të saj. Në vitin 1900 filloi të botojë vjershat e tij të para në shtyp dhe të bëhet i njohur si talent i ri që premtonte. Poezia e tij e kësaj kohe ka karakter kushtrues, po poeti i ri nuk ka gjetur ende individualitetin e vet, është nën ndikimin e Naimit. Në të njëjtën kohë Asdreni botoi në shtyp artikuj me formë të përparuar demokratike dhe antifeudale. Më 1904 botoi vëllimin me poezi "Rreze dielli" që do të pritej mirë nga lexuesi dhe nga shtypi dhe do të përshëndetet nga Çajupi me fjalët entuziaste; "Tani besoj se Naim beu nuk vdiq, se vendin që la ai bosh e zure ti".

Zef Serembe (1844-1901)

Zef Serembe (it.: Giuseppe Serembe) lindi më 6 mars të vitit 1844 në Strigari (San Cosmo Albanese) të krahinës së Kozencës, ishte poet lirik shqiptaro-italian.

Vrull (Z, Serembe)

Zogj të bukur këndojnë me hare,

Po zëmra do më plasë mua në gji.

I helmuar e shkoj jetën te ky dhe:

Mërzitem në katund, në vetëmi.

Tërë shkëlqim m’hapet përpara deti,

Që zgjon te trutë e mi mendime shumë,

Zëmra m’u shqerr nga tmerri mua të shkretit,

Aq sa vetëm pushoj kur bje në gjumë.

Arbria matanë detit, na kujton

Se ne të huaj jemi te ky dhe!

Sa vjet shkuan! E zëmra nuk harron

Që ne turku na la pa Mëmëdhe...

Hakmarrja na jep shpresë e na ndriçon,

Por fryn era dhe akulli me zë,

Se ç'ka qenë Arbëreshi po harron:

Dhe s'i vjen turp aspak, po rri e fle.

Gavril Dara (i Riu) (1827-1885)

Krijimtarija letrare

Veprimtarinë letrare P.Vasa e zhvilloi kryesisht në vitet `50-`60 të shekullit XIX. Gjithë krijimtaria e tij lidhet ngushtë me atdheun, me historinë dhe lashtësinë e popullit shqiptar, me mbrojtjen e të drejtave të tij si komb.

Veprat më të rëndësishme të P.Vasës janë:

• Përmbledhja me vjersha "Trëndafila dhe gjemba„(1873), ku flet me zjarr e mall për vendlindjen dhe dëshiron lirinë e Shqipërisë.
• Më 1879 botoi frëngjisht trajtesën: "E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët„, në të cilën argumenton lashtësinë e popullit shqiptar, tregon vetitë e tij dhe mbron të drejtat kombëtare.
• Më 1890 romanin "Bardha e Temalit„ të shkruar frëngjisht, ku përshkruan zakone e doke të jetës shqiptare në sfondin e luftës për çlirim kombëtar.
• Shkroi edhe një "Gramatikë të shqipes për të huajt„(1887).
• Por kryet e vendit në krijimtarinë e tij e zë vjersha "O moj Shqypni„

Pashko Vasa (1825-1892)

Studioi në kolegjin e Saint Adrian (Shën Adrian) ku pati mësues De Radën, me të cilin më vonë u bë mik. Varfëria dhe shëndeti i keq e detyruan Seremben të ndërpresë shkollën dhe të kthehet në fshatin e lindjes.

Shumë prej veprave (punëve) të Serembes (poezi, drama dhe një përkthim i Psalmeve të Davidit) që ai shpesh i rishikonte e i ndryshonte, humbën gjatë jetës së tij endacake. Sa qe gjalle ai botoi vetëm:

• "Poesie italiane e canti originali tradotti dall`àlbanese" (Poezi italiane e këngë origjinale të përkthyera nga shqipja), Kozencë 1883 në italisht dhe shqip,
• "Il reduce soldato, ballata lirica", 1895 Nju Jork (Kthimi i ushtarit, baladë lirike); vargje vetëm në italisht,
• dhe "Sonetti vari" (Sonete të ndryshme) Napoli 1891, një përmbledhje shumë të rrallë prej 42 sonetesh me një parathënie (hyrje), me një shkrim të imtë të ndrydhur në vetëm 4 faqe.

Gavril Dara i Riu lindi më 1826 në Palazzo Adriano të Sicilisë në një familje të trashëguar bujarësh shqiptarë, që kishin kaluar përtej Adriatikut pas vdekjes së Skënderbeut. Po kështu Dara i Riu bëhet poeti trashëgimtar, pra brezi i tretë i një familjeje me kulturë kombëtare, ku kishin bërë emër gjyshi i tij Gavril Dara – Plaku, dhe i ati Andrea, veçanërisht në mbledhjen e folklorit arbëresh. Kjo trashëgimi kulturore familjare, ashtu dhe talenti i tij do të përbëjnë shtratin krijues që prodhoi poezinë e tij të madhe

Pashko Vasa, i njohur sidomos me emrin Vaso Pasha, është një ndër udhëheqësit më të hershëm e më të njohur të lëvizjes sonë kombëtare. Ai ka hyrë në historinë e Rilindjes si ideolog dhe si poet i saj. Lindi në Shkodër më 1825.Rreth vitit 1847 shkoi në Itali dhe mori pjesë me armë në dorë në revolucionin e Venedikut kundër pushtimit austriak.

U tregua trim dhe me aftësi ushtarake. Pas dështimit të kësaj lëvizjeje, P.Vasa u vendos në Stamboll. Në Turqi P.Vasa u ngrit në shkallën e lartë të hiearkisë shtetërore. Nga viti 1883 e deri sa vdiq, më 1892 në Bejrut, ishte guvernatori i përgjithshëm i Libanit.

Mihal Grameno (1871-1931)

• Veprat i mbetën në dorëshkrim. Në dorëshkrim mbeti edhe kryevepra Kënga e sprasme e Balës, që u botua e plotë më 1906 në Katancaro.

Krijimtaria e gjerë letrare e Naimit, me veprat poetike e didaktike, kap një periudhë të shkurtër prej 13 vjetësh (1886-1899).

Vetëm në vitin 1886 ai botoi veprat "Bagëti e Bujqësia", "Vjersha për mësonjtoret e para", "Histori e përgjithshme" dhe poemën greqisht "Dëshira e vërtetë e shqiptarëve", "E këndimit çunavet këndonjëtoreja". Më 1885 botoi përmbledhjen me vjersha persisht "Tehajylat" (Ëndërrimet) më 1888 botoi "Dituritë", më 1890 "Lulet e verës", më 1894 "Parajsa dhe fjala fluturake", më 1898 "Historia e Skënderbeut" dhe "Qerbelanë" dhe më 1889 "Historia e Shqipërisë"

Mihal Gramenoja është nga ata shkrimtarë të vitëve të fundit të Rilindjes që luftuan për çështjen kombëtare dhe me pushkë. Atdhetar i flaktë, ai solli në shkrimet e tij mbresa të drejtpërdrejta nga lufta e popullit tonë për pavarësi dhe, më vonë, për demokracie përparim. Lindi më 1871 në Korçë, në një familje me ndjenja atdhetare. Në vendlindje mori edhe mësimet e para. Ende i vogël, për nevoja ekonomike mori udhën e kurbetit, në Rumani. Aty u lidh me lëvizjen atdhetare dhe më 1889 u zgjodh sekretar i shoqërisë "Drita". Me vullnet dhe këmbëngulje punoi për të zgjeruar horizontin e tij kulturor. Botoi vjersha dhe artikuj në shtypin e kohës. Më 1907 ishte antar i çetës së Çerçiz Topullit dhe luftoi pothuajse në të gjithë Shqipërinë e Jugut. Xhonturqit e burgosën disa herë. Mori pjesë në Kongresin e Manastirit dhe më 1912 në Shpalljen e Pavarësisë.Gjatë viteve 1915-1919 jetoi në Amerikë,Përfaqësoi shqiptarët e Amerikës në Konferencën e Paqes në Paris.Në vitet 1921-1924, si publiçist mbrojti idealet demokratike. Pas dështimit të Revolucionit të Qershorit, i sëmurë, e i dëshpëruar, u tërhoq nga lëvizja shoqërore.

Vdiq në Korçë më 1931. Për meritat e shquara në dobi të atdheut, i është dhënë titulli "Hero i Popullit".

Naim Frashëri (1846- 1900)

Lirika Filozofike

Naim Frashëri është poeti i parë shqiptar që i kushton kujdes të veçantë poezisë filozofike dhe mund të quhet themeluesi i saj në poezinë shqiptare.

Ai ka shkruar një numër të dukshëm vjershash filozofike, të përfshira në vëllimet poetike "Vjersha për mësonjëtoret e para", "Lulet e verës", "Parajsa dhe fjala fluturake" dhe në përmbledhjen në gjuhën persishte "Tehajylat" (Ëndërrimet).

Në këto lirika Naimi shpesh shtron pyetje të tilla të karakterit filozofik: C'është natyra? Cilat janë ligjet e saj? Ku është fillimi e ku është fundi i saj? Cili është vendi i njeriut në të?

Fjalët e Qiririt

Në mes tuaj kam qëndruar

E jam duke përvëluar,

Që t'u ap pakëzë dritë,

Natënë t'ua bënj ditë.

Do të tretem, të kullohem,

Të digjem, të përvëlohem,

Që t'u ndrinj mir' e të shihni,

Njëri-tjatërin të njihni.

Për ju do të rri të tretem,

Asnjë çikë të mos mbetem,

Të digjem e të qanj me lot,

Se dëshirën s'e duronj dot.

Unë zjarrit nuk i druhem

Dhe kurrë s'dua të shuhem,

Po të digjem me dëshirë,

Sa të munt t'u ndrinj më mirë.

Kur më shihni se jam tretur,

Mos pandehni se kam vdekur;

jam i gjall' e jam ndë jetë

jam në dritët të vërtetë,

Unë jam në shpirtit tuaj,

Mos më kini për të huaj,

M'është falurë durimi,

Andaj po digjem si trimi, ....

Jeronim De Rada (1814-1903)

Zogu dhe Djali

Një zok të bukur zuri një djalë,

Ay po dridhej dh'e i thosh ca fjalë:

"Nukë të vjen keq që jam i mitur,

Si ti i vogël e s'jam dhe rritur?

Jam bir i vetëm e mëma më pret,

E kam lënë keq brenda në folet.

Dheu me dëborë qjith' u mbulua,

Më s'ka mbetur dhe gjëkunt pothua!

Vuanj i gjori dit' edhe natë

E s'gjenj dot asnjë druthë të thatë!

E sheh sa u prish fort i shkreti mot,

Urie vdiqmë, më s'durojmë dot,

Zemërsë sime i lidhe gur,

Po mëm' e zezë q'ësht' e sëmurë?

Kërkonj e kërkonj, e kam që dije

Që s'munt të gjenj dot gjëzë t'i shpije.

Ah! kjo e keqe këtu më pruri,

E gracka jote ra e më zuri!

Naim Frashëri lindi më 25 maj 1846 në Frashër të Përmetit dhe vdiq më 20 tetor 1900 në lagjen Erenqoj të Stambollit, ku edhe u varros. Rridhte nga dega e Dakollarëve ose e Dulellarëve e Familjes Frashëri. Eshtrat e tij janë sjellë në Shqipëri në vitin 1937. Ishte poeti më i madh i rilindjes kombëtare shqiptare, atdhetar, mendimtar dhe veprimtar i shquar i arsimit e i kulturës shqiptare

Veprimtaria letrare e Gramenos kap një çerek shekulli (1900-1925). Mihal Gramenoja është një ndër novelistët e parë të letërsisë sonë. Novelat e tij u hapën rrugën romaneve të para shqiptare. Ai shkroi novelat "Oxhaku" (1909) dhe po atë vit "E puthura" dhe "Varri i Pagëzimit".

Krijimtaria letrare

Botoi në turqisht edhe një varg veprash letrare e shkencore. Ndër këto janë disa vepra themelore, si: i pari fjalor i plotë etimologjik i turqishtes, si dhe e para enciklopedi turke e historisë dhe e gjeografisë në gjashtë vëllime. Ai shkroi në turqisht dramën Besa me subjekt shqiptar, bëri përkthime nga letërsia botërore etj.

Krijimtaria e Samiut në gjuhën shqipe është e lidhur tërësisht me idealet e lëvizjes kombëtare për çlirim, me nevojat e shkollës e të kulturës kombëtare. Pa dyshim ai është një nga themeluesit e saj. Për shkollat e para shqipe Samiu botoi këto vepra: "Abetare e gjuhës shqipe„(1886), "Shkronjëtore e gjuhës shqipe„(gramatikë e shqipes,1886) dhe "Shkronja„(gjeografia, 1888). Hartoi edhe një fjalor të gjuhës shqipe, që nuk i dihet fati.

Krijimtaria letrare

• M.Gramenoja ka botuar dy vepra dramatike: komedinë "Mallkimi i gjuhës shqipe" (1905) dhe dramën "Vdekja e Pirros" (1906), të dyja janë shkruar në vargje.

• Gramenoja shkroi edhe vjersha të cilat i botoi më 1912, të përmbledhura në librin me titull "Këngëtore shqipe - Plagët". Bien në sy vjershat atdhetare që i kushtohen lëvizjes kryengritëse. Disa prej tyre, si: "Për Mëmëdhenë", "Uratë për liri", "Lamtumirë", me patosin kushtrues, u përhapën mjaft dhe u kënduan edhe si këngë:

"Për mëmëdhenë, për mëmëdhenë,

vraponi, burra, se s'ka me pritë!

Të vdesim sot me besa-besë

pranë flamurit të kuq që u ngrit"

Sami Frashëri (1850 - 1904)

Jeronim De Rada lindi më 1814 në fshatin e vogël dhe piktoresk Maki të Kozencës, jo larg nga Shënmitër Korona, qendër e kolegjit arbëresh Shën-Adrianit. Në këtë kolegj De Rada i ri kreu studimet e para, që patën rëndësi të veçantë për formimin e personalitetit të tij. Aty ai studioi letërsinë antike dhe moderne, njohu idetë e Revolucionit Francez, që ndikuan në formimin e personalitetit të tij.

Më 1833 De Rada mbaroi kolegjin dhe i ati e mbajti një vit në fshat, për të përmirësuar shëndetin. Pikërisht gjatë qëndrimit në vendlindje ndodhën dy ngjarje, që do t'i jepnin hov krijimtarisë së tij letrare. Djali u njoh me folklorin, që i zbuloi atij shpirtin e popullit të vet. Po në këtë kohë ai njohu një vajzë të varfër, të bijën e një bariu, që e afroi me njerëzit e thjeshtë dhe i frymëzoi vjersha të ngrohta dhe të ndiera. Një botë më e gjerë u hap para De Radës së ri më 1834, kur i ati e dërgoi të studionte për drejtësi në Napoli, qendër e madhe kulturore-politike e Italisë së Jugut. Aty i riu arbëresh u njoh me lëvizjen letraree politike të kohës, shkroi dhe botoi krijimet e para letrare. Aty lindi vepra e tij e parë e botuar "Këngët e Milosaos„, që shënonte agimin e një periudhe të re për letërsinë kombëtare. Kjo vepër hodhi kushtrimin për çlirimin e atdheut të stërgjyshërve: "Erdhi dita e Arbërit„!

Vepra "Këngët e Milosaos„ u botua më 1836

Që i vogël nisi të vjershëronte. Studimet e mesme i kreu në Janinë, në gjimnazin e njohur "Zosimea". Aty horizonti i tij kulturor u zgjerua së tepërmi, njohu letërsinë, kulturën dhe filozofinë klasike greke e romake, ra në kontakt me idetë e Revolucionit Borgjez Francez dhe me iluminizmin francez. Duke përvetësuar disa gjuhë, si: greqishten e vjtër e të renë, latinishten, frëngjishten, italishten e persishten, Naimi, jo vetëm që mori bazat e botëkuptimit të vet, por njohu edhe poezinë e Evropës e të Lindjes. Të gjitha këto tradita poetike ndikuan në formimin e tij si poet. Më 1870, pas mbarimit të shkollës, shkoi për të punuar në Stamboll, por u prek nga turbekulozi dhe u kthye në Shqipëri në klimë më të shëndetshme. Sëmundja dhe lodhja e madhe ia keqësuan shëndetin poetit, zemra e të cilit pushoi së rrahuri më 20 tetor 1900, në moshën 54-vjeçare, i zhuritur nga malli për atdheun dhe me brengën që s'e pa dot të lirë.

Vdekja e poetit qe një zi e vërtetë kombëtare. Shqiptarët kishin humbur atdhetarin e kulluar, apostulin e shqiptarizmës, poetin e madh. Dhembjen dhe vlerësimin për Naimin e shprehu bukur elegjia e Çajupit, që niste kështu:

Më 1840 ai botoi poemën e vet të dytë, "Serafina Topia„

Sami Frashëri është ideologu më i shquar i lëvizjes sonë kombëtare. Si udhëheqës ideologjik, demokrat, mendje e ndritur prej dijetari, ai mbetet një nga personalitetet më të rëndësishëm të Rilindjes.

Vëllai më i vogël i Abdylit e i Naimit, ai lindi në Frashër më 1850, ku mori edhe mësimet e para. Më 1871 mbaroi gjimnazin "Zosimea" në Janinë, mësoi gjuhë të vjetra e të reja dhe u pajis me një kulturë të gjerë. Më 1872 shkoi në Stamboll për punë dhe atje u lidh menjëherë me patriotë shqiptarë, me Pashko Vasën, Jani Vreton, Ismail Qemalin, Kristoforidhin, Hoxha Tasinin etj.

Samiu u dallua shumë shpejt midis tyre dhe, me formimin e shoqërisë së Stambollit, u zgjodh kryetar i saj, ndonëse ishte nga më të rinjtë. Gjer në fund të jetës ai mbeti udhëheqësi kryesor i kësaj shoqërie.

Ai ishte njeri me horizont të gjerë dhe dha ndihmesë të shquar për kulturën turke. Drejtoi disa gazeta turqisht, ku mbrojti edhe të drejtat e kombit shqiptar.

Vdiq Naimi, vdiq Naimi,

moj e mjera Shqipëri,

mendjelarti, zemërtrimi,

vjershëtori si ai...

(A.Z.Cajupi)

Andon Zako Çajupi

(1866- 1930)

Vaje

Që ditën që vdiqe, që kur s'të kam parë,

lotet që kam derdhur s'më janë dhe tharë!

Shumë vjet u bënë, sot u mbushën dhjetë,

që kur më ke lënë dhe s'të shoh në jetë!

Në ç'kopshte me lule ke qëndruar vallë?

S'të vjen keq për mua? S'te vjen mall për djalë?

0 ëngjëll i bukur, mos mëno në botë,

kthehu të të shomë, të na mbeten lotë.

S'rrojmë dot pa tynë, ti si rron pa neve?

Motemot që rrojtëm bashkë, s'më urreve.

Atje. tek rri janë qipariz' e varre. ..

Kthehu të të shomë, mos na le për fare!

Mos na le të gjorë, me zemër të ngrirë,

kthehu të gëzohesh kur të shoç tët birë;

E ke lenë foshnje, tani u bë burrë,

s'arrite ta rritje, s'të ka parë kurrë!

Për ty shumë herë çoç do të më thotë.

po s'mund t'i përgjigjem, se më mbytin lotë:

Kthej kokën mënjanë dhe vështroj përpjetë,

duke psherëtitur te zot' i vërtetë.

0 zot i vërtetë, s't'erdhi keq për djalë,

kur i more mëmën dhe më le të gjallë?

Të më keshe marrë, do të qe më mirë

dhe të rronte mëma, të rriste të birë.

Mëmëdheu

Mëmëdhe quhetë toka

ku më ka rënurë koka,

ku më ka dashur mëm' e atë,

ku më njeh dhe gur' i thatë,

ku kam pasurë shtëpinë,

ku kam njohur perëndinë,

stërgjyshët ku kanë qenë

dhe varret që kanë vënë,

ku jam rritur me thërrime,

ku kam folur gjuhën time,

ku kam fis e ku kam farë,

ku kam qeshur ku kam qarë,

ku rroj me gaz e me shpresë,

ku kam dëshirë të vdesë.

• Fyell i Beriut
• Besa - Besë
• Dhèu
• Fshati im
• Korriku
• Ku kemi lerë
• Punërat e Perëndisë
• Robëria
• Shqipëtar
• Sulltani
• Baba Tomori
• Trim i Shqipërisë
• Varfëria dhe Liria
• Naim Frashëri
• Atdheu dhe Dashuria
• Mëmëdheu
• Dashuria
• Dëshirë
• Kopshti i Dashurisë
• Kurbeti
• Vaje
• Zolejka
• Baba Musa Lakuriq

• Bretkosa që deshi të trashej sa një Kà
• Lopa, Dhija, Delja dhe Luani
• Luani dhe Miu
• Maçoku dhe Miu plak
• Ujku që gjykohet me Dhelprën përpara Majmunit
• Millonai, i Biri dhe një Gomar
• Njeriu dhe Fytyr' e vet
• Korbi dhe Dhelpra
• Ujku dhe Qengji

Fabula

• Pas Vdekjes
• 14 Vjeç Dhëndërr

Poezi

Komedi

Krijimtarija letrare

Naum Veqilharxhi (1767 - 1846)

Naum Panajot Bredhi, i mbiquajtur Veqilharxhi, është pionieri i lëvizjes sonë kulturore patriotike të shekullit XIX. N.Veqilharxhi lindi më 1797 në Vithkuq të Korçës. Ai pati mërguar në Rumani. I ndikuar nga idetë e lëvizjes kombëtare të popujve të Ballkanit, mori pjesë në revolucionin rumun të vitit 1821 kundër Turqisë, revolucion që pati karakter jo vetëm çlirimtar antiosman, por dhe antifeudal.

Andon Zako Çajupi ka lindur në Sheper të Zagorisë (Gjirokastër). Në Nivan kreu mësimet gjysmë të mesme, të cilat i plotësoi në një lice francez në Egjipt, ku jetonte i ati. Më 1887, pasi bëri një vizitë në Sheper, që ishte e fundit për të, Çajupi shkoi në Zvicër, atje kreu studimet e larta dhe mori titullin e doktorit të drejtësisë. Në Kajro, ku u vendos për gjithnjë, punoi për një farë kohe si avokat. Nga fundi i shek. XIX mori pjesë gjallërisht në lëvizjen patriotike shqiptare dhe mbajti krahun e saj më të përparuar. Në rrethet e gjera atdhetare u bë i njohur me një artikull që shkroi në kuadrin e diskutimit rreth çështjes së alfabetit në të cilin doli kundër adoptimit të alfabetit grek për gjuhën shqipe.Më 1919 u zgjodh kryetar i shoqërisë "Vëllazëria" me qendër në Kajro. Qe frymëzuesi dhe njëri nga hartuesit e memorandumit që shqiptarët e Egjiptit i dërguan Konferencës së Paqes më 1919 në mbrojtje të tërësisë territoriale të Shqipërisë. Më 1920 themeloi "Shoqërinë e Miqve", e cila në vitin 1928 e ngriti zërin kundër shpalljes së monarkisë nga Ahmet Zogu.

Punën e tij si atdhetar iluminist e nisi me krijimin e një alfabeti origjinal të gjuhës shqipe, të përbërë prej 33 shkronjash. Me këtë alfabet hartoi dhe libra për mësimin e shqipes. Të parin libër, që është e para abetare për mësimin e gjuhës shqipe, Veqilharxhi e botoi më 1844 me titullin "Evëtar„. Një vit më vonë, më 1845, e botoi të përpunuar e të zgjeruar, me titullin "Fare i ri evëtar shqip për djelm nismëtar„, të shoqëruar me një parathënie për djemtë e rinj shqiptarë. Këta libra të Veqilharxhit u pritën me entuziazëm nga patriotët brenda dhe jashtë Shqipërisë. Shumë njerëz mësuan të shkruanin me alfabetin e tij. Kërkesat e lëvizjes sonë kombëtare, Veqilharxhi i paraqiti në tri shkrime të tij: Në parathënien e botimit të dytë të Evëtarit, në një letër dërguar nipit të tij dhe sidomos në një "Enqiklikë„(letër qarkore).