El Greco

Ο Γκρέκο έχει πλέον πάρει τη θέση που του αξίζει στο παγκόσμιο στερέωμα της Τέχνης. Εκθέσεις με έργα του αλλά και επιστημονικές ανακοινώσεις που αφορούν τη ζωή και την τέχνη του αποσπούν το παγκόσμιο ενδιαφέρον, αν και όπως είχε δηλώσει ο ίδιος στον Πατσέκο «η ζωγραφική δεν είναι τέχνη όπως την όρισε ο Αριστοτέλης, γιατί δεν υπάγεται σε κανόνες αλλά στην έμπνευση και τη διαίσθηση».

Κανένας Ευρωπαίος ζωγράφος δεν έδωσε τόσο κυριαρχική σημασία στην ανθρώπινη μορφή και κανένας δεν πήρε τόση ελευθερία στην πλαστική της παρουσίαση, στη διάρθρωσή της, στις πανύψηλες αναλογίες, με το απίθανο τέντωμα προς τα επάνω. Η πνευματική μορφή του Ελληνισμού του 16ου αιώνα, μας παρουσιάζεται απομονωμένη και μοναδική.

1580. Ο βασιλιάς επιτέλους εκφράζει την εύνοιά του, αναθέτοντάς του να ζωγραφίσει ένα από τα παρεκκλήσια του Εστοριάλ με το συγκεκριμένο θέμα «Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου». Αυτό όμως είναι το πρώτο και το τελευταίο δείγμα βασιλικής εύνοιας. Η απόδοση του θέματος δεν αρέσει στον Φίλιππο Β’, ο οποίος φαίνεται ότι τρόμαξε από το νεωτεριστικό χαρακτήρα της ερμηνείας, βαθιά επηρεασμένος από τη θρησκοληψία του. Ο βασιλιάς πλήρωσε τον πίνακα, αλλά ανέθεσε στον Ιταλό Ρόμολο Τσιντσινάτι (1584) την εκτέλεση ενός άλλου έργου για το παρέκκλιση του Εστοριάλ.

1586 (18 Μαρτίου). Ο Θεοτοκόπουλος ανέλαβε να εκτελέσει μέχρι τα Χριστούγεννα τον πίνακα «Η ταφή του κόμη ντε Οργκάθ» (Εκκλησία Αγίου Θωμά, Santo Tome, Τολέδο). «Το έργο αυτό, που παραμένει θεμελιακό όχι μόνο για το Θεοτοκόπουλο αλλά για ολόκληρη την ισπανική ζωγραφική, σημαδεύει τη στιγμή όπου ο ζωγράφος μπόρεσε να αποτινάξει τα τελευταία κατάλοιπα των ιταλικών αναμνήσεων και να αποκτήσει ένα δικό του ύφος: Βρίσκεται σε πλήρη ωριμότητα και μπορεί να εκφραστεί με όλη τη σιγουριά που του δίνει η πείρα του και τα χαρίσματά του ως οραματιστή» (Τ. Σπητέρης).

1591-92. Διακοσμεί το εικονοστάσι της Talavera la Vieja.

1597-99. Οι επαναστατικές του συνθέσεις κοσμούν το παρεκκλήσι του Σαν Χοσέ («Στέψη της Παναγίας», «Άγιος Ιωσήφ με το μικρό Χριστό»), όπου «η αντινατουραλιστική τάση του Θεοτοκόπουλου έγινε ακόμη πιο έντονη και η ζωγραφική του απέκτησε μεγαλύτερο λυρισμό, εκφράζοντας μια υποκειμενική όραση και θεώρηση του κόσμου». Λίγο αργότερα, γίνονται και οι πίνακες του Κολλεγίου της Dona Maria de Aragon («η προσκύνηση των ποιμένων», η «Βάπτιση», και ο «Ευαγγελισμός»), προαναγγέλλουν την τελευταία φάση της δουλειάς του ζωγράφου.

El Greco, Κρητικός ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της Αναγέννησης.

H ιδιορρυθμία της τέχνης του βρίσκεται σε άμεση σχέση με την ιδιορρυθμία της μοίρας του, που εκδηλώνεται σαν προσωπική περιπέτεια και σαν προσωπική πορεία.

1605-10 Οδηγείται σε νέες καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Οι μακρινές αναμνήσεις τον κάνουν να συμφιλιωθεί ξανά με την Ιταλία. Χάρη σε μια ασυνήθιστη αναστροφή του πνεύματος επαναπροσεγγίζει θέματα που τον απασχολούν πάντα. Έτσι, συνθέτει τότε κάποια έργα, όπως η «Πεντηκοστή», «Η 5η σφραγίδα της αποκάλυψης», «Η βάπτιση του Χριστού» που αποτελούν τμήματα ενός συνόλου για το παρεκκλήσιο του νοσοκομείου Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής εκτός των Τειχών, που ο ζωγράφος δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει. Εξάλλου για το βωμό της εκκλησίας του ίδιου νοσοκομείου προοριζόταν ο «Ευαγγελισμός». Το πάνω μέρος του έργου ήταν η «Συναυλία των αγγέλων», που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας.

1607 «Παναγία του ελέους», «Ευαγγελισμός», «Στέψη της Παναγίας», «Γέννηση του Χριστού» και ένα βασικό έργο τον «Άγιο Ιντελφόνσο» μαζί με έναν «Γάμο της Παναγίας» που χάθηκε αργότερα, καθώς και τέσσερα αγάλματα.

1610-14 Βαδίζοντας προς το τέλος της ζωής του ο ζωγράφος αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα, αρρώστιες και προσωπικές δυστυχίες: χάνει τη γυναίκα του αλλά και πολλούς φίλους, νιώθει καταπονημένος. Τη ίδια περίοδο ο Θεοτοκόπουλος φιλοτεχνεί και τον «Λαοκόοντα» (Εθνική Πινακοθήκη Ουάσιγκτον) μοναδικός πίνακάς του με μυθολογικό θέμα.

1614 (7 Απριλίου). Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος ύστερα από μακροχρόνια επώδυνη αρρώστια πεθαίνει, αφήνοντας πολλά χρέη και 200 πίνακες. Η κηδεία και η ταφή του έγινε στην εκκλησία του Αγίου Δομίνικου του Πρεσβύτερου.

1619. Η σορός του μεταφέρεται στο μοναστήρι του Αγίου Τορκουάτο, που καταστράφηκε τον περασμένο αιώνα.

• 1572 Δημιουργεί την προσωπογραφία του Τζούλιο Κλόβιο (Μουσείο Κάποντιμόντε, Νάπολι), έργο στο οποίο διακρίνεται η επιρροή του Τιντορέτο.
• 1575 Ζωγραφίζει «Το αγόρι με το δαυλό» (Μουσείο Κάποντιμόντε, Νάπολι). Τα ρεαλιστικά στοιχεία στην απόδοση του προσώπου οφείλονται σε επιρροές από τον Γιάκοπο Μπασάνο.
• 1577 Φεύγει από την Ιταλία και εγκαθίσταται οριστικά στην Ισπανία. Στη χώρα αυτή στρεφόταν τότε τα βλέμματα των καλλιτεχνών, καθώς εκείνη την εποχή κτιζόταν το ανάκτορο – μοναστήρι του Αγίου Λαυρέντιου στο Εσκοριάλ, «που έδωσε την ευκαιρία στον Φίλιππο Β’ να δείξει την αγάπη του γι την τέχνη αλλά και τα χαρίσματά του ως μαικήνα». Υπάρχουν κείμενα που επιβεβαιώνουν ότι, ακόμη και όταν ήταν στη Ρώμη ο Θεοτοκόπουλος, με μεσολάβηση του προστάτη Φούλβιο Ορσίνι, συναναστράφηκε τους ουμανιστές του Τολέδο και ανάμεσά τους τον Πέντρο Τσακόν, διάσημο ελληνιστή και εγκυκλοπαιδιστή. Ο φίλος του τελευταίου, Δον Λουίς ντε Καστίλια έγινε πιστός προστάτης του Θεοτοκόπουλου και μάλιστα, ύστερα από μια φιλία που κράτησε όλη του τη ζωή, ο εκτελεστής της διαθήκης του. Στη Μαδρίτη γνώρισε την Χερονίμα ντε λας Κουέβας, με την οποία έζησε την υπόλοιπη ζωή του και απέκτησε (1578) το μοναδικό γιο του Χόρχε Μανουέλ, που έγινε κι αυτός αξιόλογος ζωγράφος.

1605-10 Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος οδηγείτε σε νέες καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Οι μακρινές αναμνήσεις τον κάνουν να συμφιλιωθεί ξανά με την Ιταλία. Χάρη σε μια ασυνήθιστη αναστροφή του πνεύματος επαναπροσεγγίζει θέματα που τον απασχολούν πάντα. Έτσι, συνθέτει τότε κάποια έργα εφιαλτικά, όπως η «Πεντηκοστή», «Η 5η σφραγίδα της αποκάλυψης», «Η βάπτιση του Χριστού» που αποτελούν τμήματα ενός συνόλου για το παρεκκλήσιο του νοσοκομείου Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής εκτός των Τειχών, που ο ζωγράφος δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει. Εξάλλου για το βωμό της εκκλησίας του ίδιου νοσοκομείου προοριζόταν ο «Ευαγγελισμός». Το πάνω μέρος του έργου ήταν η «Συναυλία των αγγέλων», που βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας.

1607 Στον ίδιο κύκλο δουλειάς εντάσσονται οι πίνακες που έγιναν για το Νοσοκομείο του Ελέους στην Ιλλιέσκας. Περιλαμβάνει πέντε πίνακες: «Παναγία του ελέους», «Ευαγγελισμός», «Στέψη της Παναγίας», «Γέννηση του Χριστού» και ένα βασικό έργο τον «Άγιο Ιντελφόνσο» μαζί με έναν «Γάμο της Παναγίας» που χάθηκε αργότερα, καθώς και τέσσερα αγάλματα.

Oι άνθρωποι χάνουν τη γήινη υπόστασή τους για να μετουσιωθούν σε οπτασίες, με σταθερή τάση οι γήινες και οι ουράνιες μορφές να βρίσκονται στην ίδια μοίρα. Το τοπίο, ο γήινος χώρος, λιγοστεύει, χαμηλώνει για να προβληθεί ο άνθρωπος και αυτό γίνεται απόκοσμο. Ο ουρανός, τέλος, συννεφιασμένος πάντα υψώνεται σαν δραματική αυλαία που κλείνει τον χώρο.

O απροσδιόριστος παλμός της πινελιάς του, η προσωπική γραφή της γραμμής του, οι κινητικές δυνάμεις της εκρηκτικής και μυστικής ιδιοσυγκρασίας του, προσδιορίζουν μερικά από τα συστατικά του προσωπικού ύφους του...

1567 ή 1568 Ο Θεοτοκόπουλος μεταναστεύει στη Βενετία. Φοιτά στο εργαστήριο του γέροντα τότε Τιτσιάνο, ο οποίος, εικάζεται ότι σε επιστολή του προς τον βασιλέα της Ισπανίας Φίλιππο Β’, αναγνώριζε το ταλέντο του μαθητή του. «Η μαγεία του τονικού χρώματος καθώς και οι καινούργιες αναζητήσεις των μανιεριστών και λουμινιστών (Σκιαβόλε, Μπασσάνο, Βερονέζε και προπαντός του Τιντορέτο –στο εργαστήριο του οποίου πιθανόν αν φοίτησε) αλλά και του Μιχαήλ Αγγέλου, γοήτευσαν το νεαρό ζωγράφο». (Τ. Σπητέρης)

1541 Γεννιέται στο Χάνδακα της Κρήτης (σημερινό Ηράκλειο). «Καταγόμενος από την πόλη του Χάνδακα, ζωγράφος που διαμένει σ’ αυτή την πόλη (Τολέδο), που ανάλαβε να διερμηνεύσει καλά και πιστά…» (Αρχεία της Ιεράς Εξέτασης στο Τολέδο). Καταγόταν από παλιά οικογένεια μικροαστών στην υπηρεσία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Λιγοστές είναι οι πληροφορίες για τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Πάντως φαίνεται ότι η κλίση του για τις καλές τέχνες και το πρώιμο ταλέντο του έπεισαν τον πατέρα του να τον βάλει ως μαθητευόμενο σε ένα από τα εργαστήρια εικονογράφων που ανθούσαν τότε στην Κρήτη ή σε κάποιο μοναστήρι του νησιού.

1570 Από τη Βενετία στη Ρώμη, όπου θα παραμείνει μέχρι το 1577. Πιθανολογείται ότι επέστρεψε στη Βενετία τη διετία 1575-77. Στην Ιταλία μάλλον την προσωνυμία Greco, δηλαδή Έλληνας. Ένα από τα πρώτα έργα της ιταλικής περιόδου είναι το περίφημο «Πολύπτιχο στην Γκαλερία Εστέντε της Μόδενα, όπου «κοντά στα αναμφισβήτητα βυζαντινά στοιχεία άρχισαν να διαφαίνονται οι αναζητήσεις που χαρακτηρίζουν τις μετέπειτα δημιουργίες του» Το έργο φέρει την υπογραφή «Χειρ Δομίνικου».

1560-66. Δημιουργεί τα έργα:

«Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει τη Θεοτόκο». (Μουσείο Μπενάκη), «όπου η εικονογραφία η τεχνική, η χάρη (που θυμίζει παλαιολόγια περίοδο), παραμένουν βυζαντινές, ενώ οι λεπτομέρειες και η κίνηση δείχνουν ιταλική επίδραση». Στην ίδια εποχή ανήκει και «Η προσκύνηση των μάγων» (Μουσείο Μπενάκη), με μοτίβα σύνθεσης παρμένα από τις χαλκογραφίες του Τισιάνο, του Κοράτζιο, κ.α. Έργο που χαρακτηρίζεται από τη δυτικίζουσα τεχνοτροπία αλλά με χρωματική λάμψη και προσωπικό τόνο που συγγενεύει με το «Πολύπτυχο της Μόντενα», όπως και οι πίνακες «Προσκύνηση των ποιμένων» (συλλογή Willumsen). Στην ίδια εποχή ανήκει «Η κοίμηση της Θεοτόκου» που ανακαλύφθηκε σε εκκλησία της Σύρου, με υπογραφή: «Δομίνικος Θεοτοκόπουλος ο Δείξας»

1579. Η παραμονή του στη Μαδρίτη ωστόσο, φαίνεται να μην είναι εποικοδομητική για το ζωγράφο. Αποφασίζει να πάει στο Τολέδο από όπου καταγόταν η γυναίκα του. Εκεί έζησε ως τα γεράματά του σαν άρχοντας, συνδεδεμένος με λόγιους και κληρικούς ουμανιστές της πόλης, αφού ο ίδιος είχε αποκτήσει ήδη από την εποχή που βρισκόταν στην Ιταλία μια ευρύτατη ανθρωπιστική παιδεία. Το Τολέδο είναι ο χώρος που θ’ ανθίσει η ζωγραφική του Θεοτοκόπουλου, αφού λόγο περιστάσεων, παίρνει πολλές σοβαρές παραγγελίες.

Μια από τις πρώτες ήταν του Ντιέγκο ντε Καστίλια για την εκτέλεση του Εικονοστασίου του Αγίου Δομήνικου του Πρεσβύτερου, για το οποίο ο καλλιτέχνης ζωγράφισε οκτώ πίνακες, τρεις από τους οποίους βρίσκονται ακόμη και σήμερα στη θέση τους: «Ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής» «Ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής» και «η Ανάσταση του Χριστού». Η δεύτερη μεγάλη παραγγελία που εκτέλεσε και που σώζεται ακόμη στον καθεδρικό ναό του Τολέδο, είναι ο «Διαμελισμός των Ιματίων του Χριστού».

η παρουσίαση βασίστηκε σε κείμενο αφιέρωμα στον ιστότοπο Κοινο_Τοπία