Boska komedia Dantego Alighieri
O autorze
CZAS I MIEJSCE AKCJI
BUDOWA
PROBLEMATYKA
W swoim dziele Dante zawarł całość światopoglądu człowieka średniowiecza i renesansu. Przedstawił wyobrażenia współczesnych mu ludzi na temat zaświatów: Piekła, Czyśćca i Raju. W symbolicznym wymiarze całość dzieła jest obrazem ludzkiego życia, który z niedoskonałości grzechu, krocząc drogą wiary i pobożności zbliża się do ideału, aby po śmierci stanąć przed obliczem Boga. Alegoryczność i symboliczność dzieła stawia je na pograniczu dwóch epok - średniowiecza i renesansu.
CZŁOWIEK W BOSKIEJ KOMEDII: Boska Komedia, podobnie jak zresztą cała twórczość Dantego, przesiąknięta jest próbami odnalezienia się człowieka późnego średniowiecza w świecie, w jakim przyszło mu żyć. Coraz większy upadek obyczajów, kryzys wiary, również wśród duchowieństwa, walki zwolenników cesarstwa ze zwolennikami papiestwa, z drugiej strony rozwój handlu, bogacenie się miast, wszystko to wywoływało uczucie zagubienia i osamotnienia w świecie. Boska Komedia jest próbą wskazania takiemu zbłąkanemu człowiekowi właściwej drogi ku świętości, niebu, Bogu.
BUDOWA UTWORU I ROLA CYFRY 3:
Nad budową całego utworu dominuje idealny system trójkowy: Boska Komedia składa się z trzech części (1. Piekło, 2. Czyściec, 3. Raj), każdą z części tworzą 33 pieśni (plus jedna pieśń wstępna), zaś każda z pieśni pisana jest strofą trzywersową, tak zwaną tercyną.
W Komedii pojawiają się także motywy związane z cyfrą 3. Na początku drogi, kiedy poeta znajduje się w głębi ciemnego lasu, powrót uniemożliwiają mu trzy bestie: lew, pantera i wilczyca, proponują poecie drogę przez trzy królestwa zaświatów, zaś liczba poszczególnych części tych obszarów to wielokrotność cyfry 3. W systemie kabalistycznym cyfra 3 ma największą wartość - symbolizuje Trójcę Świętą, właśnie dlatego jej rola w poemacie jest tak ważna.
Dante Alighieri urodził się pod koniec maja 1265 roku we Florencji. W wieku 12 lat został sierotą. Jak bardzo brakowało mu rodziców może świadczyć fakt, iż w tak monumentalnym dziele jakBoska Komedia Dante często każe nazywać siebie synem.
Spotkanie z Beatrycze Portinari jest niewątpliwie najważniejszym faktem w życiu Dantego. Beatrycze, choć wiedziała o uwielbieniu jakim otacza ją poeta, nigdy go nie odwzajemniła, czasem nawet publicznie wyśmiewała uczucie Dantego. W jego oczach była jednak “boską kochanką”, uosobieniem kobiecości, wrażliwości, a w Boskiej Komedii przedstawił ją jako półbóstwo, symbol Boskiej wiedzy.
Jako mieszkaniec Florencji Dante brał czynny udział w życiu publicznym. Piastował urząd priora (członka rady florenckiej). W 1301 r., podczas jego nieobecności we Florencji, dokonano zamachu stanu. Poeta odmówił stawienia się przed sądem, wydano więc zaocznie wyrok, zgodnie z którym Dante został wygnany ze swego rodzinnego miasta (zagrożono mu śmiercią, skonfiskowano dom, majątek), do którego nigdy już nie powrócił.
Ostatnie lata życia poeta spędził w Rawennie, gdzie zmarł 14 lub 15 IX 1321 r. Arcydziełem Dantego jest Boska Komedia (pierwotny tytuł Komedia przymiotnik dodany, aby zaakcentować wyjątkowość utworu) pisana w latach 1307-1321. Inne jego teksty to: Vita nuova 1292-1293 (dzieło napisane na kanwie miłości Dantego do Beatrycze), Convivio (Biesiada) i inne.
GATUNEK: poemat epicki* zbudowany z trzech części: Piekła, Czyśćca i Raju. Każda z nich obejmuje 33 pieśni, poprzedzone pieśnią wstępną. Wędrówka poety rozpoczyna się w 1300 roku, nocą, z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek. Piekło zbudowane z dziewięciu kręgów, dzieli się na górne i dolne. Wędrówka przez składający się z 9 części Czyściec trwa trzy dni i trzy noce. Droga przez dziewięć niebios Raju prowadzi bohatera przed oblicze Boga.
*poemat epicki-wierszowany utwór narracyjny omniej lub bardziej rozbudowanej fabule, skupionej przede wszystkim na głównym watku zdarzeniowym
Geneza utworu i gatunek
GENEZA: Dzieło swojego życia Dante najprawdopodobniej zaczął pisać ok. 1307 r. już po ostatecznym opuszczeniu Florencji, ukończył je kilka tygodni przed śmiercią w 1321 r. Tytuł jaki on sam nadał poematowi brzmiał Komedia. Zarówno dla Dantego, jak i współczesnych czytelników tytuł musiał się kojarzyć ze swobodną, pogodną opowieścią lub narracją przesyconą elementami śmiesznymi, komicznymi. W takich kategoriach nie można traktować dzieła Dantego. Jest ono jednak niewątpliwie poematem, który ma niepokojący, utrzymany w konwencji poważnej i posępnej początek i pogodny, radosny koniec (Dante doznaje ukojenia, uspokojenia). Najprawdopodobniej stąd tytuł Komedia. Przymiotnik Boska został dodany przez potomnych, którzy docenili dzieło genialnego artysty.
Fakty i wydarzenia Boskiej Komedii rozgrywają się w 1300 r. - jako rok jubileuszowy był on uroczyście obchodzony przez Kościół. Akcja rozpoczyna się w nocy z 7 na 8 kwietnia, czyli z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek. Wszystkie wydarzenia rozgrywają się w zaświatach, które zgodnie z religią chrześcijańską mają postać trzech obszarów: Piekła, Czyśćca i Raju. Zwraca uwagę ich architektura. Piekło ma kształt olbrzymiego leja, który uformował się na skutek upadku Lucyfera. Władca Piekła uwięziony jest na dnie owego leja. Ziemia, która została wyparta podczas upadku szatana, stała się podstawą konstrukcji Czyśćca - olbrzymiej góry pokrytej tarasami, na których cierpią grzesznicy. Odmienną budowę ma Raj, który składa się z dziewięciu przezroczystych sfer, rozrzuconych w kosmosie. Są one umieszczone na planetach i panują w nich różne stopnie szczęścia. Nad ostatnią ze sfer znajduje się Empireum - siedziba Boga.
Piekło
Ma kształt gigantycznego, składającego się z 9 kręgów leja; na każdym leju osadzeni są coraz więksi grzesznicy. Na samym dnie znajduje się Lucyfer. Nad bramą piekła widnieje napis: Lasciate ogni speranza, voi ch'entrate
(Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie).
1 krąg - Limbo (przedpiekle) – cnotliwi poganie (Horacy, Homer, Owidiusz i in.) – są wykluczeni z Nieba tylko dlatego, że nie poznali Jezusa Chrystusa
2 krąg - dusze ludzi, którzy nie potrafili opanować zmysłowości
3 krąg - ludzie, którzy nie znali umiaru w jedzeniu i piciu
4 krąg - skąpcy
5 krąg - potępieni za gniew, zazdrośnicy
6 krąg - dusze heretyków
7 krąg - bluźniercy przeciwko Bogu, samobójcy
8 krąg - oszuści, uwodziciele, pochlebcy, symonici, hipokryci, złodzieje, fałszywi doradcy, wróżbici
9 krąg - najwięksi zdrajcy: Judasz, Brutus, Kasjusz.
Czyściec:
Jest wzniesieniem położonym na antypodach Jerozolimy, po tarasach którego pną się pokutujące dusze. Stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów – za najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry czyśćcowej, na której szczycie znajduje się Raj Ziemski. Dante wędruje na wierzchołek Czyśćca, gdzie opuszcza go Wergiliusz. Dusze, które nie zasługują na raj, ponieważ nie dotrzymały przysiąg i umów będą tu przebywać do momentu odkupienia swojej winy.
Raj
Po Raju oprowadza poetę jego ukochana – Beatrycze. Raj składa się ze sfer niebieskich, na które składają się kolejne nieba, poczynając od Ziemi:
niebo Księżyca
niebo Merkurego
niebo Wenus
niebo Słońca
niebo Marsa
niebo Jowisza
niebo Saturna
niebo gwiazd stałych
Primum Mobile
Dalej znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży.
Nieba planetarne uporządkowane są w kolejności siedmiu cnót, poczynając od kardynalnych (moralnych), kończąc zaś na wierze, nadziei i miłości (boskie).
W Polsce Boska Komedia znana była od XV wieku, około roku 1470 Jan Długosz pisząc IX księgę swej kroniki, pod rokiem 1321 wspomniał o śmierci Dantego.
Jest to pierwsze świadectwo recepcji Boskiej Komedii w Polsce. W 1611 roku w Rakowie ukazał się przekład na łacinę, jako część większej całości, 23 wersów z XXIV Pieśni Raju, była to pierwsza próba tłumaczenia Dantego w Polsce. Szersze zainteresowanie Boską Komedią pojawia się w czasie Oświecenia, fragmenty dzieła tłumaczył Ignacy Krasicki, a Adam Jerzy Czartoryski wzorował się na podróży Dantego przez piekło, konstruując wizję podróży przez upadłą Polskę w Bardzie Polski.
Prawdziwy zachwyt nad Dantem nastąpił jednak w epoce Romantyzmu. Ukazało się wiele przekładów pojedynczych pieśni, wśród nich przekład części Pieśni III oraz całych XXXII i XXXIII Piekła pióra Adama Mickiewicza, opublikowanych pod wspólnym tytułem Ugolino w 1829 roku. Podobno w 1804 roku pełnego przekładu dzieła dokonał Franciszek Wigma, jednakże nie zyskał on aprobaty Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i nigdy się nie ukazał. Na to trzeba było czekać do 1860 roku, gdy ukazało się tłumaczenie pióra Juliana Korsaka, dziesięć lat później ukazała nowe tłumaczenie Antoniego Stanisławskiego, zaś w 1906 roku Edwarda Porębowicza.
-Boską komedię nazywa się summą średniowieczną, ponieważ jest ona wyrazem najważniejszych poglądów wyznawanych przez ludzi tej epoki.
-Niektóre cechy utworu zapowiadają następną epokę - renesans. Między innymi to, iż Boska Komedia nie jest dziełem anonimowym; została napisana w języku rodowym (włoskim), a nie po łacinie; elementy indywidualizmu; Dante skoncentrował się na człowieku i jego przeżyciach; dzieło jest pełne wątków antycznych.
PRZEWODNICY DANTEGO: Pierwszym jest Wergiliusz, literacki “ojciec” Dantego, którego twórczością i filozofią poeta fascynował się przez całe życie. W Komedii często mówi o Wergiliuszu “ojciec”, a w usta starożytnego poety wkłada słowo “syn” w odniesieniu do siebie. Wergiliusz przebywa w pierwszym kręgu Piekła - niestety nie był ochrzczony, więc droga do Raju na zawsze jest dla niego zamknięta. Towarzyszy Dantemu w trakcie wędrówki przez Piekło i Czyściec.
Beatrycze - najważniejsza w życiu Dantego kobieta. W Komedii staje się symbolem objawienia, Boskiej wiedzy, jest uświęcona i uduchowiona, nabiera cech mistycznych. Jest w oczach Dantego niemal święta, prowadzi go poprzez kolejne sfery Raju.
ALEGORYCZNA I SYMBOLICZNA WYMOWA BOSKIEJ KOMEDII: Znaczenie Boskiej Komedii należy rozpatrywać zarówno na płaszczyźnie symbolicznej, jak i alegorycznej. Symboliczne są postaci przewodników poety po zaświatach, wielu grzeszników, również sam motyw wędrówki może podlegać różnym interpretacjom. W warstwie alegorycznej Boska Komedia jawi się jako przypowieść o sensie istnienia człowieka na Ziemi.
Ciemny las, w którym na początku wędrówki znajduje się poeta to alegoria duszy zagubionej w chaosie świata, pozbawionej Łaski Bożej, trzy bestie to alegorie: pantera - zawiści, lew - pychy, wilczyca - chciwości.
Według Dantego celem życia ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Człowiek przez całe swoje życie powinien dążyć do Boga, do doskonałości, zbawienia. Życie ludzkie jest wędrówką, której ostatecznym celem jest Bóg.
MOTYW WĘDRÓWKI: jeden z najczęściej pojawiających się w literaturze i sztuce motywów.
Cel podróży tych bohaterów literackich jest zawsze związany z osiągnięciem jakiegoś ważnego celu, zdobyciem nowych doświadczeń, poznaniem świata i samego siebie.