1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ӨМІР

1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ӨМІР

1920 -1930 жылдардағы тарихи даму

кезеңінің қорытындысы

Тиімлі жагы:

• Қазақ халқының аумақтық автономия құқығына қолы жетті.
• Индустрия жедел дамыды.
• Мэдениет, білім беру саласында табыстарға қол жетті.
• Халықтың әлеуметтік құрылымы өзгерді

Тиімсіз жагы:

• Экономика мен мэдениет саласында қол жеткізген табыстар тым қымбатқа түсті.
• Тоталитарлық-казармалық жүйе орнықты.
• Қоғамдағы табыстар сталиндік қатал идеологиялық қыспақ қоршауында қалды.
• Қазақ Кеңестік Республикасы тоталитар- лық жүйенің ажырамас бір бөлігі болып қалды.

Қазақстанда лагерьлер жүйесі

• Степлаг — Далалық лагерь.
• Қарлаг —. ерекше режимді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері.
• ЧСИР - Отанға опасыздық жасағандар отбасыларының мүшелеріне арналған лагерь.
• Алжир — Отанға опасыздық жасағандар әйелдерінің Ақмола лагері..
• ГУЛАГ - Лагерьлер Бас Басқармасы.
• Үштіктер - үш адамнан құралған комиссия.
• БМСБ (ОГПУ) - Біріккен мемлекеттік саяси басқарма.

Степлаг пен Алжирде азап шеккендер

БМСБ мен Ішкі істер халық комис- сариатының (ІІХК) жендеттері аналармен балаларды аяусыз жазалады.

• С.Сейфуплиннің, Т.Жүргеновтің, С.Қожановтың әйелдері;
• Т.Рысқұловтың эйелі мен қызы.

Қарлагта азап шекендер

Азап көргендер арасьщда Одақ көлемінде белгілі ғалымдар болды:

Г алым АЛ.Чижевский ^ Салмақсыздық жағдайындағы қан айна- лымы теориясы жөніндегі еңбектің авторы, Э.Циолковскийдің досы.

Профессор В Л.Пржеплавский Жылу техникасы жөніндегі ірі маман, академик С.П.Королевтің серігі.

Академик В.С.ПУСТОВОЙТ Атақты селекционер,

• Екі мэрте Социалистік Еңбек Ері.

Галым Н.В.ТимоФеев-Ресовский ^ Радиациялық генетиканың негізін салған.

Т.М.Людвиг - Сәулет академиясының корреспон-дент мүшесі

Басқа да ғалымдар Қарлагта ұзақ жылдар бойы қамауда болып, азап шекті

• 1931 жылы Осакаров ауданында (Қарағанды облысы) 25 қоныс-обсервация пайда болды.
• 1932 жылы жазалауға ұшыраған кубаньдықтардың бірнеше эшелоны Осакоровқа әкелінді.

Бұл қоныстарда Волга бойынан, Пенза, Тамбов, Курск, Воронеж, Орел облыстарынан, Харьков, Орынбор өңірінен «кулак ретінде қудаланғандар» мекендеді.

• Жаңа Тихоновка мен Пришахтинскіге 70 мың адам әкелінді.

30-40 жьшдар мен 50-жылдарда контр- революциялық қылмыскерлер туралы істерді негізінен сот органдары емес, БМСБ (ОГПУ) алқасы, «Үштіктер», ерекше кеңестер шешті. Социалистік құрьшысты бұрмалаған жеке адамға табыну идеологиясының зардаптары: ^ Сталинизмнің идеологиялық аппараты халықтардың тарихи зердесін жоюға бағытгалды.

• Ұлттық зиялылардың көрнекті өкілдерін қырып-жойды.

101 мың қазақстандық ГУЛАГ-қа жабы- лып, 27 мыңнан астамы атылды. “Халық жауларының” 40 мыңы кейін ақталды.

Сталиншілдіктін басты кылмысы:

• Әміршіл - әкімшіл жүйені қолдану.
• Лагерьлер жүйесін кұру.
• Халықтарды күштеп көшіру.
• Азаматтардың қүқықтары мен бостан- дықтарын бүзу.

31 мамыр - Үлттык аза күні болып белгіленді (ҚР тәуелсіздігін алғанан кейін жазықсыз жазаланғандар үшін осы күнді еске алу деп жариялады).

Сталиндік казармалық социализм

1930 жылдарда елдің барлық жерінде социалистік қатынастар орнады. Соңиа- лизмнің тоталитарлық, казармалық сипа- тыныц көрінісі:

• Жер, фабрикалар мен зауыттар, ұжымшарлар мен кеңшарлар мемлекет меншігіне өтті.
• Республикалар іс жүзінде толық егемендік алмады.
• Республикаларға заң шығару құқығы берілмеді.
• 1936 жылы сталиндік КСРО Конституция- сы жариялаған бюрократиялық орталық- тандыру орнықты.
• Сталиннің «Социализм жолымен ілгерілеген сайын тап күресі шиеленісе түседі» деген «теориясы» үстемдік етті.
• Жазалау органдарының қызметі күшейтілді;
• Мемлекеттік билік органы ретіндегі Кеңестер қызметі шектелді.

Одақтық Ішкі істер халық комиссариаты құрамында ерекше кеңес құрылып, жазалау шаралары:

V Жеке адамды, халықтарды жер аудару;

• Жер аудару;
• Еңбекпен түзеу лагерьлеріне қамау;
• КСРО-дан тыс жерлерге қудалау.

Зиялы қауымды жаппай қудалау Жеке адам құқығы аяққа басылып, балама пікір айтқан адам «халық жауы» қатарына жатқызылып, жазаланды.

• Ә.Ермеков,Х.Досмұхамедов,Ә.Бөкейханов жэне Алаш партиясының басқа да мүшелерін жазалауды ұйымдастыра бастады.
• 1928 жылы Қызылордада «қызыл астананы» салушылардың қаскүнемдігі ашылды. Талантты сәулетшілер мен инженерлер: М.Тынышбаев, П.Т.Буддаси, С.Б.Голдгор, С.А.Баграков т.б. тергеу жұмыстары жүргізді.
• 1930 жылғы 4 сәуірде кеңес эдебиетінің негізін салушылардың бірі Жүсіпбек Аймауытовты (1889-1930) атуға үкім шығарылды.
• 1930жылғы сэуірде Міржақып Дул атовты (1885-1935) ату жазасына кесіп, кейін 10 жыл қамауға ауыстырылды. 1935 жылғы 5 қазанда М.Дулатов Соловки лагерінде қайтыс болды.
• 1930 жылы Ахмет Байтүрсынүлы (1873-1937) Архангельск облысына жер аударылып, 1934 жылы Е.Пешкованың өтініші бойынша босатылды. 1937 жылғы 8 қазанда А.Байтұрсынүлы қайта қамауға алынып, атылды.
• 1937-1938 жылдары лаңкестік жаппай сипат алды. ¥лт зиялылары "халық жаулары" деп айыпталып, сталиндік жендеттердің қолынан қаза тапты.
• Қазақ-кеңес эдебиетінің көрнекті тұлғалары: С.Сейфуллин, Б.Майлин,

І.Жансүгіров, М.Жұмабаев, М.Дулатов жазаға ұшырап өлтірілді.

Жазалау шараларынын купбанлапы:

• Қазақ тілі білімінің негізін салушы — А.Байтұрсынұлы;
• Тілтанушы ғалым, профессор Қ.Жұбанов,
• Қазақтың тарихи білімінің негізін салушы - С.Асфендияров,
• КСРО Ғылым Академиясы Қазақ филиалы басшыларының бірі - М.Төлепов т.б.

РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ (ҚАЗКСР) ҚҮРЫЛУЫ

Алгышарттары:

• РКФСР құрамындағы Қазақ АКСР-і дамы- ған индустриялы аграрлы республикаға айналды.
• Жұмысшы табының көп ұлтты отряды жедел қалыптасты.
• Шаруалардьщ әлеуметтік табиғаты өзгерді.
• Халық зиялыларының елеулі тобы құрылды.
• Қазақәйелдеріқоғамдықжәнешаруашылык өмірге белсене араласты.

Натижесі:

• Еңбекке жарамды ЗЛ млн адамның 1 млн- ға жуығы жұмысшылар мен қызметшілер болды.
• Олардың 20%-ы - түсті металлургияда, ^120 мыңы тасьшал жұмысында,
• 46 мыңы құрылыстарда еңбек етті.
• Ауылда механизаторлар өзекті тұлғаға айналды.

Осылайша, Қазақстан 15 жыл ішінде кеңестік мемлекетті қалыптастыру жолымен жүріп өтгі.

• 1936 жылғы 5 желтоқсанда КСРО Кеңестерінің төтенше VIII съезінде КСРО Конституциясы қабылданды.
• Қазақ АКСР-ы Одақтас республика болып қайта кұрылып, Қазақ КСР-і атанды.
• Барлығы 11 одақгас республика болды.

1937 жылғы наурызда Қазақстан Кеңестерінің төтенше X съезінде Қазак КСР-і Конституциясы қабылданды.

• Республиканың саяси негізі - еңбекшілер депутаттарының Кеңестері;
• Республиканың экономикалық негізі - социалистік шаруашылық жүйесі;
• Өндіріс құралдары мен құрал-жабдықгары социалистік меншік болып табылады.

1937 жылы желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесінің сайлауы өткізілді. Жоғарғы Кеңеске республикадан 44 депутат сайланды:

• Шахтер Т.Күзембаев;
• Мұнайшы С.Зұрбаев;
• Комбайншы ИЛогвиненко;
• Сауыншы С.Оңғарбаева;
• Паровоз машинисті Л.Березняк құрамында болды.

1938 жылы маусымда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сайлауы өткізілді. Оған барлығы 300 депутат сайланды:

• 112-сі - жұмысшы;
• 116-сы-колхозшы;
• 152-сі-қазақ;
• 60-сы — эйел, оның 27-сі - қазақ эйелі.
• 1938 жылғы 15 шілдеде Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясы болып, оны Ж.Жабаев ашты.
• 1939 жылғы желтоқсанда жерғілікті Кеңестер сайлауы өткізіліп, оған 48762 депутат сайланды.

Бейімбет Майлин

Ілияс Жансүгіров