PANITIKAN

10.SALUBONG

Ang pagkikita muli ni Birheng Maria at ng anak niyang si Hesus. Ang natatanging tradisyon na ito ay naguumpisa sa dalawang magkahiwaly na prususiyon na nagsisismula ng alas-kwatro o alas-singko ng umaga ng Linggo ng Pagkabuhay.

11. HARANA

Pinaniniwalaang nagmula sa mga Español . Ito ay mga awit ng pag-ibig na kinakanta kasabay ng instrumentong pangmusika. Karaniwan, ito ay hango sa orihinal na komposisyon .

12. DALIT

Tumutukoy sa mga pangkaraniwang awitin . Isang awit ng papuri, luwalhati, kaligayahan o pasasalamat, karaniwang para sa Diyos, sapagkat nagpapakita, nagpaparating o nagpapadama ng pagdakila at pagsamba.

3. SAPATYA

-ito ay mula sa salitang “tapatio” na tumutukoy sa isang Mehikanong sayaw. Ito ay isinasayaw habang inaawit . Ito rin ay tagisan sa pagtula.

4. KURIDO O CORRIDO

-nagmula sa corrido ng mga Español. Nagsimula ang anyong ito sa pamamagitan ng pagsasalin ng mga corrido ng Español sa Kapampangan. Ang mga corrido ay hango sa mga banyagang alamat at tula. Hindi ito inaawit o sinasayaw .

Taong 1571 nang mapasailalim sa mga Español ang Pampanga sa pamumuno ni Martin de Goiti at nang ito ay maging lalawigan o alcaldia. Naganap ito matapos matalo si Raja Soliman ng Tondo .

Sa maraming pagkakataon, makikita ang mapayapang pakikipag-ugnayan ng mga Kapampangan sa mga Español.

PANANAKOP

NG MGA

ESPAÑOL

1. GOSO

7. PASYON

Ito ay kilala rin sa tawag na “pabasa” . Isang akda ng pasion ang itinuturing na kauna-unahang gawang naisalin sa Kapampangan. Ang pagsasalin ito ay ginawa ni Rev. P. Banda. Puni naman ang tawag kung ang pasion ay ginagawa bilang isang pampublikong aktibidad .

-inaawit kasabay ng biyolin at tamburin tuwing gabi bago ang araw ng Todos Los Santos (All Saint’s Day). Ito ay nagtataglay ng tiyak na aral sa buhay at mabagal na tempo.

HALIMBAWA:

Apu kung makibale O grandowner of the house

Maki manuk lalam bale With a hen under your dwelling

Buri ke sang pakisabi I request that tonight I shall get it

Daunan ke potang bengi. To offer fro All Soul’s Day.

E mu ne sa daraunan Please don’t offer

Ing manuk kung pakamalan The hen that I dearly love

Seli ke pang aduang dalan I have just bought it for two hundred pesos

Kang Marianung baritaklan. From worthless Mariano.

8. SENAKULO

Ito ay itinuturing na mas mahalaga kaysa sa moro-moro. Binibigyang diin nito ang makasaysayan at pangheograpiyang katotohan na taglay ng isang gawang pampanitikan.

9. SARSUWELA

2. DUPLO

isang dulang may kantahan at sayawan, na mayroong isa hanggang limang kabanata, at nagpakita ng mga sitwasyon ng Pilipino na may kinalaman sa mga kuwento ng pag-ibig at kontemporaryong isyu.

-isa ring uri ng awiting-bayan. Ito ay maaring iugat sa mga Español. Ang duplo ay isang patulang laro. Ito ay tagisan ng galing sa pagpapahayag sa pamamagitan ng tula at kaalaman sa mga bagay na napapatungkol sa kultura.

Karamihan ng mga manunulat na kabilang sa grupong ito ay mula sa mga bayan Sexmoan at Guagua tulad nina Jacinto at Aurelio Tolentino,F. Simpao, at M. Mercado. May ilan din namang nagmula sa bayan ng Bacolor gaya nina Jose Gutierrez David, Eduardo Gutierrez David, Z. Hilario, I. Gomez, at E. Joven na namayagpag noong 1910 – 1930. Sina Brigido Sibug, F. Bautista, Urbano Macapagal, S. Navarro Jr., C. Gwekoh, Agustin Bustos-Zabala, C. Pineda, at E. Cunanan ay maibibilang din sa grupong ito .

PANGALAWANG

GRUPO NG

MGA MANUNULAT

• PANINTA

mula sa salitang “sinta” na ang ibig sabihin ay minamahal o pag-ibig.

• KARAGATAN

isang patulang larong ginagawa tuwing may lamay. Ito ay ginagawa sa pamamagitan ng pagtatanong at pagsasagot gamit ang tula.

• DIPARAN

tulad ng sawikain ngunit inaawit

• BULAKLAKAN

isa ring paligsahan gamit ang pagtula kung saan may dalawang grupo – isa ng mga lalaki at isa rin na mga babae.

5. PANAHON NG LIRIKO

Ika-17 at ika-18 na siglo.Sa panahong ito higit na naging talamak ang panggagaya ng istilo at damdamin mula sa panitikan ng ibang kultura. Dito, nagkaroon ng napakaraming pagsasalin at adaptasyon . Isang napakahalagang halimbawa ng adaptasyon ay ang “Mga Kuwento ni Juan”.

6. DULANG MORO MORO

Tinatawag ding Cumidya o Kumidya. Ito ay nagmula sa kastilang “comedia”. Mula sa ordinaryong tema na makikita sa kuwento ni Juan, muling nagtungo sa likhang-isip ang panitikang Kapampangan. Hindi ito nagustuhan ng mga intelektwal noong mga panahong yaon .

Ang moro-moro ay isang melodrama na kinatatampukan ng mga Muslim at Kristiyanong tauhan. Ito ay pataludtod at may musika.

BAGO ANG PANANAKOP

Bago pa man dumating ang mga Español sa Pampanga, mayroon ng umiiral na sistema ng pamamahala dito. Ayon kay H. Otley Beyer, ang pamayanang nanirahan sa lupain ng Pampanga ay nagmula pa sa Emperyong Madjapahit na namayagpag noong 300-200 B.K. (Bago kay Kristo) .

PANITIKAN

Noong mga panahong ito, mayroon ng iba’t ibang uri ng panitikan. Nariyan ang alamat, tumayla, bugtong, kuwentong bayan, salita, kasebian at awiting bayan.

PANITIKAN

NG PAMPANGA

1. ALAMAT

-Isang uri ng kwentong bayan at panitikan na nagkukuwento tungkol sa mga pinagmulan ng mga bagay-bagay sa daigdig.

Ang Alamat ng Sinukwan ay isa sa mga

pinakatanyag ng Kapampangang alamat.

2. TUMALYA O TUMAILA

ANG MGA KAPAMPANGAN

AT ANG KANILANG PANITIKAN

-hele o awiting pampatulog . Ito ay maituturing na orihinal sa mga Kapampangan

3. BUGTONG O BUGTOÑGAN

Ang tawag sa wikang sinasalita ng mga Kapampangan ay “Pampango” o “Kapampangan”. Ito ay miyembro ng Wikang Malayo-Polynesia . Noong 1571, napag-alaman ng mga Español na ang palapantigan ng wikang ito ay maaring iugat sa wikang Devangari . Ito ay may sariling ortograpiya at alpabeto.

-karaniwan itong binibigkas sa mga lamayan at kasal. Sinasambit din ito sa mga kritikal na panahon kung saan nangangailangan ng mabigat na pagpapasya.

REBOLUSYON AT PANAHON NG MGA AMERIKANO UNANG GRUPO NG MGA MANUNULAT

Masasabi na nagsimula lamang ang pag-usbong ng patriotismo sa Pampanga 20 taon lamang bagong naganap ang rebolusyon ng 1896 .

Ang unang kuwarto ng ika-20 siglo ang tinaguriang Ginintuang Panahon ng Panitikang Kapampangan .

Sa panahong ito sumikat ang zarzuela. Ito ay isang dulang inaawit na may halong diyalogo. Dinala ito ni Alejandro Cubero sa Pampanga mula sa España noong 1880 .

Dito sa unang pagkakataon, lumabas ang mga musikal na komedya at trahedya.

Ang mga manunulat na kabilang dito ay nakilala noong dekada 1940. May mga manunula tulad nina Amado Yuzon, S. Punsalan, P. Macapagal, R. Reyes, B. Navarro, S. Tumang, F. de Castro, at R. Talavera at pati na rin mga manunulat ng zarzuela gaya nina J. Yonzon, B. Talao, S. Talao, at J. Gallardo. Kaiba ng dalawang naunang grupo, mula sa iba’t ibang bayan ang mga manunulat dito.

Malaki ang naging dulot ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Nagkaroon ng paglipat ng wika ng panitikan mula sa Kapampangan at Español patungo sa Ingles. Dito rin napansin ang pag-unti ng mga taong nagbabasa. Sa kabila ng katamlayang ipinamalas sa huling mga dekada, ang mga taong 1977 hanggang 1979 ay kinakitaan ng muling pagkabuhay sa Panitikang Kapampangan.

PANGATLONG

GRUPO NG

MGA MANUNULAT

4. SALITA

-tawag sa anumang panitikan na nakasulat sa tuluyan.

Tulad ng bugtong, ang kasebian o casebian ay binibigkas din sa mga pampublikong salu-salo tulad ng lamay at kasal.

HALIMBAWA:

Ing asung balabaluktut

Butul man e akapulut

(Isang asong nakabaluktot buong araw.Hindi makahahanap ng buto)

5. AWITING BAYAN

Ayon kay Alejandro Q. Perez, maaring hatiin ang awiting bayan ng Kapampangan sa maraming uri .

• BASULTO / BASULTU

karaniwang inaawit ng mga pastol sa bukid.

• PAMURI

mula sa salitang “buri” na ang ibig sabihin ay gusto. Ito ay isang awit ng pag-big o “love song”.

• PANG-OBRA

isang awit sa pagtatrabaho.

• Ang mga kilalang manunulat sa panahong ito ay sina J.C. Soto, M.P. Byron, F.N. Galura, lahat ay mula sa bayan ng Bacolor. Subalit, si Fr. J.A. Fajardo ang itinuturing na tagapagpauna ng panahong ito.
• Sa pagitan ng mga taong 1907 at 1916 iniuugat ang simula ng peryodismo sa Pampanga. Ang mga kilalang peryodista noong mga panahong ito ay sina J.C. Soto, F.N. Galura, Liongson, A. Tolentino, Z. Hilario, P. Gozun at J.G.
• Ang kauna-unahang diyaryo ay nailimbag noong 1907 na may pangalan na “Ing Emañgabiran”