Introducing
Your new presentation assistant.
Refine, enhance, and tailor your content, source relevant images, and edit visuals quicker than ever before.
Trending searches
3
ЖМ18 - 016 - 01
13.09.2018ж.
Тоталитарлық жүйенің қалыптасуы. Саяси қуғын-сүргін.
Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС)
"Соғыс коммунизмі"
саясаты және ЖЭС
Ақша реформасы
1922-1924 жылдардағы ақша реформалары.
Айналыста алтын, күміс және мыс монеталар жүрді. Негізгі ақша белгілеріне 92% алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты. Ақша массасының басты бөлігін алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады, сондықтан да оларға деген халықтың сенімі болды.
1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халык арасында «керенки» деп атады.
1921 ж. қазанда Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасында Мемлекеттік банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты эмиссиялық орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын жүргізуге дайындық жасау болды.1922 ж. мемлекеттік ақша белгілерін шығару жатты. Мұндағы 1 рубль бұрын шығарылған 10 мың рубльге теңесті. Ақшаларды қайта есептеу олардың төрт нолін сызып тастау (деноминациялау әдісі) арқылы жүргізілді.
1922 ж. 1 мамырынан бастап, барлық есептесулер жаңа ақшалармен жүзеге асты. Айналыстағы ескі ақша белгілерін
1923 ж. 1 қаңтарына дейін кассаларда қабылдады.
Екінші рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлгідегі 1 рубль 1922 жылы 100 рубльге немесе бұрынғы кеңестік ақша белгілерінің бір миллионына теңесті.1922-1924 жж. ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз ақшалардың орнына мыс монеталардың келуі таңғажайып нәрсе деп баға берді.
Ақша айналысын реттеуді, ақша белгілерін эмиссиялауды катаң орталықтандырып Ұлы Отан соғысына тұрақты ақша жүйесімен қадам басуға мүмкіндік жасады.
Қазақстандағы индустрияландыру үрдісі
Индустрияландыру
Индустрияландыру
Өндірістің шикізаттық бағыты
1931-1938 жылдары Қоңырат кені негізінде КСРО-дағы аса ірі кәсіпорындардынбірі — Балқаш мыс балқыту комбинаты салынып жатты. Осыған орай, түсті металлургия Қазақстанның ауыр индустриясының жетекші салаларының біріне айнала бастады.Қорғасын-мырыш өнеркәсібінде Шымкент және Риддердің ірі зауыттары, сондай-ақ бірқатар байыту фабрикалары мен кен орындары көш бастады. Екінші бесжылдық кезінде іске қосылған М.И. Калинин атындағы Шымкент қорғасын зауыты жыл өткен сайын өндірісті кеңейтіп, елдің озық кәсіпорындары қатарына шықты. 1939 жылы зауыт КСРО-да балқытылған қорғасынның 73,2%-ын беріп, 1939 жылғы 26 сәуірде Ленин орденімен марапатталды. Шымкент зауытының шикізат қоры — Ащысай кен орнының мүмкіндігі алдағы уақытта азаятын болған соң Текелі кен орны оның негізгі базасына айналды. 1938 жылы Текелі қорғасын-мырыш комбинатының құрылысы басталды. Республиканың қорғасын-мырыш өнеркәсібінің дамуында Кенді Алтайға зор мән берілді: Риддерде қорғасын балқыту және мырыш қоспасын шығару ісі тез өркендей бастаған еді. 1939 жылғы мамырда Өскемен қорғасын-мырыш зауытының құрылысы қолға алынды.1939 жылы Қазақстан зауыттарында балқытылған мыстың 51%-ын берген Балқаш зауыты ең ірі кәсіпорын болды. Индустрияландыру жылдары көмір өнеркәсібі де қауырт қарқынмен дамыды. Қарағанды көмір алабы революцияға дейінгі Спасск мыс зауытының ұсақ қосалқы кәсіпорнынан Кеңес Одағының үшінші көмір базасына айналды. Көмір кендері 1930 жылға дейін тасып жеткізетін жолдың болмауынан тоқтап тұрды және алғашында олар Спасск мыс комбинаты мен Петропавл — Қарағанды аралығын қамтамасыз етеді.
Қазақстан трагедиясы
Ұжымдастыру
Филипп Исаевич Голощекин
$
JAN
FEB
#1
#2
"Кіші Қазан" төңкерісі
Ашаршылық
Иосиф Виссарионович Сталин
Сталинизм және Қазақстандағы қуғын-сүргін
Сталинизм
Сталинизм - КСРО-да Сталин үстемдігі кезеңіндегі қоғамдық қатынастар мен саяси билік жүйесі. II дүниежүзілік соғыстан кейін Сталинизм Кеңес одағынан қысымшылық көрген басқа елдерде де қалыптасты. Сталинизмге тән белгілер:
экономикалық салада - жылдам индустрияландыру мен ауыл шаруашылығындағы күштеп ұжымдастыру, бюрократиялық жоспарлау, өндірісті басқарудан еңбекшілерді аластату;
әлеуметтік салада - тұрғындардың басым көпшілігінің өмір сүру деңгейінің төмен болуы, тікелей емес қанауға негізделген әлеуметтік жіктелудің ұлғаюы;
саяси салада - іс-жүзінде демократияның болмауы, тоталитарлық мемлекеттік лаңкестік жүйесін орнату, жетекші мемлекеттік органдарға демократиялық сайлауды қамтамасыз ететін саяси тетіктердің болмауы;
ұлттық қатынастар саласында - ұлыдержавалық шовинизмнің оянуы, КСРО-да іс-жүзінде унитарлық мемлекеттік биліктің орнауы;
рухани салада - мәдени сан алуандылықты жою, әлеуметтік шығармашылық бостандыққа жол бермеу, жеке басқа табынушылықты орнату;
идеологиялық салада - әлеуметтік демагогия;
саяси теория саласында - Сталинизм ешқандай жаңа теорияны қалыптастырған жоқ, тек социализмнің жеке бір елде жеңуі және оны құру барысында таптық күрестің күшейетіндігі туралы теорияны негіздеді. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін, КСРО мен Шығыс Еуропа елдерінде Сталинизм жаппай лаңкестік пен жеке басқа табынушылық сияқты салдарлары жойылды.
Қазақстандағы қуғын - сүргін
Саяси қуғын-сүргін
Кеңестік билік жергілікті тұрғындардың ұлттық ерекшеліктері мен мүдделерін қорғаушыларға, ұлттық автономия құру идеясын қолдаушыларға «тап жаулары», «ұлтшылдар», «жат пікірдегілер», «әлеуметтік қауіпті элементтер» деген жала жауып, халықтың да оларға деген теріс көзқарастарын қалыптастыруға жағдай жасады. Халықтың қамын жеген ұлт қайраткерлерінен сескенген тоталитарлық билік өкілдері тығырықтан шығар жолды іздеді. 1925 жылы қыркүйекте Қазақстанға басшылық қызметке Ф.И.Голощекиннің келуі елде орын алып отырған жағдайды одан бетер ушықтырды. Ол Қазақстанды кеңестік өзгерістерден тыс қалған деп санап, онда «Кіші Қазан» төңкерісін жүргізу саясатын ұстанды. Оның жүргізген саясаты ұлт зиялыларын жаппай қуғындауға ұласты. Голощекин өзіне қарсы шыққандарды қызметтерінен алып, республикадан қуды, олардың көзін жоюды қолға алды.
Саяси қуғын-сүргін Қазақстанда 1928 жылдың ортасынан Алаш қозғалысына қатысқан қайраткерлерді тұтқындаудан басталды. Оларға «буржуазияшыл-ұлтшыл» деген айып тағылды. Олар әртүрлі мерзімге түрмеге қамалды, ату жазасына кесілді, еріксіз жер аударылды. Ұлт қайраткерлеріне негізінен КСРО-ны құлату үшін жасырын контрреволюциялық ұйымдар құрды деген заңсыз жала жабылды. Сонымен қатар молдалар мен діндарларды «басқаша, бөтен ойлайтындар» деп айыптады.
Мустафа Шокай
М.Шоқайдың эмиграциядағы саяси қызметі
Мустафа Шокай (25 желтоксан, 1890 жыл, Сырдария губерниясы, Акмешіт уезі, Наршокы — 27 желтоксан, 1941 жыл, Берлин)
Балалык шагы.
Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуга кабылданады. 1912 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік,өзбек,орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары империя астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.
Балалык шагы.
Меңгерген тілдері:
Меңгерген
тілдері
-Қазақ;
- Орыс;
- Түрік;
- Ағылшын;
- Француз;
- Неміс;
- Поляк;
- Өзбек.
Қысқаша өмірбаяны
Адам тарихынын айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана андап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дүйім жұртының азаматы болып кала бермек. Тарихтын кай кезенінде болсын, олар оз ултынын бетке устар мактанышы болып келген”, дейді. Сондай тулгалардын бірі – Мустафа Шокай. Ол – Алаш козгалысынын тол перзенті, Алаш идеялары мен мураттары аясында канаттанган, казак, озбек жане баска да туркі халыктарынын улттык бостандыгы ушін куресінін стратегиясы мен тактикасын айкындаган кайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне окуга тускен кунінен бастап М.Шокай дуниетанымынын калыптасуы, бір жагынан, туркішілдік-мусылмандык козгалыстын (С.Жанторин), екінші жагынан “батысшылдар” демократиялык-либералдык козгалысынын, А.Бокейханов ыкпалымен отеді.
Қысқаша
өмірбаяны
Қысқаша өмірбаяны
Қысқаша
өмірбаяны
1914 жылдын коктемінде Мустафа Петербургте окып журген туркі жастарынын патша укіметінін ислам діні жоніндегі саясатына байланысты баспасоз бетінде жарияланган ундеуіне катысады. Оган сол кезде империя астанасындагы 31 озбек, татар, башкурт, казак студенттері кол кояды. Мунын озі Мустафанын саяси козгалыска біржолата тартылуынын, улттык мудде жолындагы курескерлер катарынан берік орын алгандыгын корсетеді. Туркі халыктары тарапынан сойлейтін буркеншік діни курылымдар мен басылымдарды уйымдастыру аркылы патша укіметінін улт-азаттык козгалысын іштен булдіруге багытталган арандатушылык саясатынын кауіптілігін жете тусінуі, ол жонінде оз пікірін ашык білдіруі, М.Шокайдын саяси уйымынын калыптасып, шындала тускендігінін куасі еді.
Мемлекеттік Думада жумыс істеуі:
Мемлекеттік Думада жумыс істеуі.
Акпан тонкерісіне дейін Алаш кошбасшысы А.Бокейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасынын мусылман фракциясында хатшы кызметін аткарады. 1916 жылгы дурбелен кезінде Туркістан жане жалпы казак жеріндегі бассыздыктарды ашкерелеп, Мемлекеттік Думага арнайы кужатты маліметтер усынады. Сойтіп, осыган байланысты комиссия куруга себепші болады. 1917 жылы тонкерістер тусында мыкты Туркістан мемлекетін куру идеясын устанады. Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордагы Алаш кайраткерлерімен тыгыз байланыс устайды. Алаш партиясы курылатын бірінші жалпыказак сиезінін де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпыказак сиезінін де уйымдастыру жане откізу жумысына белсене катысады. Алгашкы сиезде «Шора-и-ислам» жумысына катысатын 8 казак окілінін бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда окіметі - улт кенесіне Сырдария атынан кіреді. 1917 жылы Жана Маргуланда откен олкелік мусылмандар кенесінде кайраткер Букілтуркістандык мусылмандардын курылтайын Кокан каласына шакыру туралы бастама котереді. Карашада Коканда Туркістан автономиясын жариялау шарасына бастан-аяк катысады.
Мусылмандарынын IV тотенше курылтайына катысуы
Туркістан аймагы ушін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 Караша куні Коканга шакырылган олке мусылмандарынын IV тотенше курылтайы еді. Аталган курылтай 26-27 караша аралыгында отті (жанаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоксан). Буган Сырдария, Закаспий, Самаркан, Фергана, Жетісу облыстарынан 200-ден аса делегат катысты. Олардын улттык курамы да айрыкша: казак, озбек, туркімен, кыргыз, азірбайжан, тажік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бул онын халык деген угымды Туркістаннын тарихи тагдырымен байланыста караганын корсетеді. Осы жиын делегаттары 27 караша куні «Туркістан территориялык автономиясын» жактап, дауыс берді. оз атымен айтсак - Туркістан мухтарияты. Аталган IV курылтай Туркістан автономиясынын немесе Туркістан мухтариятынын «Халык кенесін» (буны бугінгі парламентпен салыстыруа болады) сайлады. Оган 36 туркістандык (Туркістаннын жергілікті халкынпан шыккандар) жане 18 озге улт окілдері енді. Халык кенесінін торагалынына - Сералі Лапин, кенес басшылыгы курамына - Мустафа Шокай, Убайдулла Хожаев, Махмуткожа Бехбуди сайланады.
Мусылмандарынын IV тотенше курылтайына катысуы.
Туркістан автономиясынын укімет басшысына сайлануы.
1918 жылы кантарда Туркістан автономиясынын алгашкы укімет басшысы М.Тынышбаев оз еркімен жумыстан босаганда, М.Шокай осы кызметке сайланады. Большевиктер бул автономияны акпанда канды кыргынмен таратты. 1918 жылы кыркуйекте кайраткер Самарада бас коскан Ресейдін азаттык жолындагы курескерлерінін курушы мажілісіне (Комуч) катысады. 1919 жылы акпанда Туркістан мемлекеті багдарын одан арі козгау ушін Бухар амірлігі мен Закаспийдегі ааылшын корпусы басшылыгымен келіссозге Ашхабатка келеді. Сол жылы Баку мен Тифлисте сал аялдап, (гуржі жерінде «Яни дуния», «Шафак» атты газеттер шыгарысып, «Вольный горец» басылымына атсалысады) Ыстамбулга аттанады.
Туркістан автономиясынын укімет басшысына сайлануы.
Ел тауелсіздігі жолындагы курескен алаш азаматы - М.Шокай.
Ел тауелсіздігі жолындагы курескен алаш азаматы - М.Шокай.
Алемге аты малім когам кайраткері, саясаткер, акикат жолына бас тіккен, азаттык ушін тагдырдын азабы мен мазагын катыспай котерген, аділеттен баска досы жок, адалдыктан баска жолы жок Мустафа Шокайдын біртутас Туркістан мемлекетін курудагы кызметі, кайсысы, касіреті, максат – муддесі кешегі кенес укіметі кезінде кулып астындагы купия болды. Куллі турік миллетінін туыстык бірлігін сактап, Туркістан автономиясын куру тургысындагы М.Шокайдын жанкешті кызметін кенес идеологтары жаулык арекет сипатында корсетті. Мустафанын інісі Нуртаза мен туысы Мырзеке Калымбетулы «халык жауымен» хандык катысы болганы ушін атылды. Калгандары кугын-сургінге тусті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкага УКК кызметкері Ж.Шакібаев «улкен Туркістаннын куйреуі» атты кітап жазып, М.Шокайдын когам алдындагы жумысын жокка шыгаруга тырысты. Ал Мустафанын кінасы - оз ултына деген шексіз суйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сутіне адалдыгы. М.Шокай оле-олгенше осы бакытынан айныган жок. Уакыттан аскан кеменгер бар ма,казак зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен куні оз аягымен келді. М. Шокайдын букіл омірінін мані мен магынасы, арманы осы егемендік, олмес рух елімен кайта табысты. Заман озады, омірден тозбайтын ештене жок. Зат та, жер мен кок те, адамнын аты да ескіреді. Бірак, карангылык койнауында жанган шамшырактай Мустафа есімі жыл откен сайын жаркырай тусуде.
Кеңес үкіметінің білім мен ғылымдағы реформаларының қайшылықтары.
1928ж араб әрпі латын әрпімен,1940ж кириллицамен ауыстырылды.
Араб әліпбиін қалдыруды жақтаушылар латын қарпін қолдануға көшу — ұлттық мәдениетке жасалған қастандық екендігін айтты. Олар Қазақстанда тек еуропалықтарға тән жаңа әліпбиге көшу қажет, бірақ оған әлі жағдай пісіп-жетілген жоқ деп есептеді. Алайда біртұтас мәдениет кеңістігін орнықтыру міндетін ұстанған Кеңес басшылығы республика өкілдерінің пікірімен санаспады. Жаңа әліпби жасау жөніндегі комиссия құрылып, ол 1928 жылдың күзінде латын қарпі негізіндегі қазақ әліпбиінің жобасын ұсынды. Латын қарпіне түгел ауысып болғанша араб графикасы пайдаланыла тұратын болды. Полиграфиялық техника латын алфавитімен жабдықтала бастады Бұл газет, оқулықтар, әдебиеттер шығаруды жеңілдетті. Республика бір мезгілде екі әліпбиді, яғни: қазақ тілі үшін — латын, орыс тілі үшін - кириллицаны қолданатын болды.
Араб әліпбиін қалдыруды жақтаушылар латын қарпін қолдануға көшуАраб әліпбиін қалдыруды жақтаушылар латын қарпін қолдануға көшу
1912ж. «Айқап» журналында А.Байтұрсыновтың «Жазу тәртібі» деген мақаласы шығады. Қарсы шыққандар «түркі тілдеріне ортақ» жазу үлгісін сақтауды ұсынды.
С. Асфендияров, Т. Жүргенов, С. Сейфуллин, А. Байтұрсынұлы, О. Жандосов, М. Әуезов, Қ. Жұбанов.
Қазақ зиялылары
Білім беру жүйесінің тарихы:
1920-1930
1920-1930
Республика мектептерінің оқу базасын күшейтуге мемлекет тарапынан орасан мол қаржы жұмсалды. 367 мектеп жаңадан салынып, 361-і күрделі жөндеуден өткізілді. Осы жылдары бастауыш мектептер саны 333-тен (1926) 1864-ке (1930) жетті (оның 1231-і қазақ мектебі), оқушылар саны 215,1 мыңнан 320,1 мыңға жетті (оның 124,9 мыңы қазақ). Алайда қазақ қыздарын оқуға тарту әлі де өз дәрежесінде болмады. Бастауыш мектепте оқитындардың 11%-ы ғана қазақ қыздары еді.
1928
ҚазОАК-нің 3-сессиясы бұл мәселеге ерекше тоқталып, қазақ қыздарын оқуға көптеп тарту туралы арнайы қаулы қабылдады. Бұл жылдары қазақ орта мектептерінің саны аз еді. 1927 – 28 ж. республикада үш-ақ орта мектеп (Ташкент, Орынбор, Қызылорда) болды. Оқушылардың көбі 7 жылдық мектепті бітірісімен техникумдар мен ФЗО-ларға кетіп жатты.
1928
1929-40
Республиканың ежелден ғылым, әдебиет, мәдениет тілі болып келген араб әліпбиінен латыншаға көшуі оқу-ағарту ісінің дамуына үлкен соққы болып тиді. Араб әліпбиімен шыққан мәдени бай мұралардың көбі отқа өртелді.
1940 ж. латын әліпбиінен кириллицаға көшу елдегі ағарту ісін тағы көп жылға шегеріп тастады.
1929-40
1940 - 1941
1940 – 41 оқу жылында жалпы білім беретін мектептерге 1 млн. 145 мың 993 оқушы тартылды. Оның 441 мыңы қазақ балалары еді. Бұл 1925 жылмен салыстырғанда 6 есе көп. Оқуға тартылған қазақ қыздарының саны 20 мыңға артты, мұғалім кадрларының сапасы жақсарды. Мыс., 1940 ж. жалпы білім беретін мектептерде 44597 мұғалім қызмет етті, оның 17,5 мыңы қазақ әйелдері еді
Ахмет Байтұрсынов бастаған топ реформа
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ халқының 20 ғ-дың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, ақын, публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы.
А.Байтұрсынов еңбегі
Еңбегі
- 1937 жылы қазақ халқының жазуын өзгерту туралы тағы да мәселе болып көтерілді. Бұл жолы орыс жазуына, яғни кириллица қарібіне ауысу.
- ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарында қазақ мәдениеті, жазба тілі үшін графика (әліпби) мәселесі мен қазақ жазуы емлесі жайындағы әңгіме баспасөз беттеріндегі пікірталастар түрінде әлеуметтік үнге ие болды.
- Жазба мәтіндерде тыныс белгілерінің ережелерін түзу (жасау) және оны пайдалану проблемасы қазақ мәтіндерінде ХІХ ғасырдың соңғы онжылдықтарында көтеріліп, ХХ ғасырдың басында дұрыс, сауатты жазу үшін пунктуация өте қажетті проблема екендігі орнықты. Араб таңбалы жазуда тыныс белгілерінің жоқ болғандығы, бас әріп таңбасының жоқтығы мәтінді дұрыс жазуға, түсініп оқуға кедергі келтіретіндігі сөз болды.
- Талас-тартыспен өткен уақыт 4 жылға созылды. 1928 жылдың желтоқсан айында биліктің бір жиынында «Латынға көшу керек» деп қаулы қабылданып, қол қойылды.
- 1937 жылы қазақ халқының жазуын өзгерту туралы тағы да мәселе болып көтерілді. Бұл жолы орыс жазуына, яғни кириллица қарібіне ауысу.
Айыпталуы
Айыпталуы
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы пікірлерін ол 1912жылдан бастап Айқап және және Қазақ газетінің беттерінде пікірлерін бастайды..
Оның реформасы қазақ тілінің табиғатына сүйеніп,ғылыми негізде жасалынған болатын.
Қорытынды: