9
ZhA
Қазақ тіліне шолу
Утенова Жұлдыз Абдылахатқызы
Фонетика бойынша міндетті деңгейде игерілуі тиіс білім-біліктер мынадай:
Goals
- фонетиканың тіл дыбыстарын зерттейтін сала екенін білу;
- фонетикалық терминдерді дұрыс ажырата алу және орынды қолдана білу;
- дыбыс пен әріптің бірлігі мен айырмашылық арақатынасын білу;
- сөз құрамындағы дыбыстардың дауысты, дауыссыз түрлерін ажырату;
- сингармониз (ілгерінді, кейінді ықпалдар) туралы білімдерін сөйлеу тілінде дұрыс қолдану;
- қазақ әліпбиінің құрамын, ретін білу;
- сөздерді орфографиялық және орфоэпиялық нормаларға сай айта және жаза білу;
- тіл дыбыстарының сөз мағынасы мен қарым-қатынасын білу;
- буын түрлерін ажырата алу;
-екпіннің қазақ тіліндегі ерекшелігін тану;
-лексикографиялық сөздіктердің түрлерін білу және олармен жұмыс істей алу.
ФОНЕТИКА (дыбыс – грек сөзі)
Фонетика
Фонетика – тіл дыбыстарын зерттейтін тіл білімінің саласы.
ДЫБЫС ЖӘНЕ ӘРІП
Дыбыс – сөздің ең кішкене бөлігі. Дыбысты айтады және естиді.
Әріп – дыбыстың жазбаша таңбасы. Әріпті жазады және көреді.
Әріптердің рет-ретімен тізілген жиынын алфавит (әліпби) дейді.
Алфавит – грек сөзі
Әліпби – араб сөзі
Қазақ тіліндегі дыбыстар: а,ә,б,в,г,ғ,д,е,ж,з,и,й,к,қ,л,м,н,ң,о,ө,п,р,с,т,у,
ұ,ү,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ,ы,і,э - 37
Қазақ әліпбиіндегі әріптер: а,ә,б,в,г,ғ,д,е,ё,ж,з,и,й,к,қ,л,м,н,ң,о,ө,п,р,с,
т,у,ұ,ү,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ,ь,ы,і,ъ,э,ю,я – 42
Қазақ тіліне тән дыбыстар: ә, ө, і, ұ, ү, қ, ғ, ң, һ, (ы) – 10
ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАР
Дауысты дыбыстар
Айтылу кезінде ауа өкпеден кедергісіз шығып, үннен ғана
тұратын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.
Дауысты дыбыстардың жіктелуі
Дауысты дыбыстар тілдің қатысу қалпына қарай: жуан және
жіңішке; жақтың ашылу қалпына қарай: ашық және қысаң;
еріннің қатысу қалпына қарай: еріндік және езулік дауысты
дыбыстар болып табылады.
Жуан дауыстылар: а, о, ұ, ы, у
Жіңішке дауыстылар: ә, е, ө, ү, і, и.
Ашық дауыстылар: а, ә, о, ө, е.
Қысаң дауыстылар: ұ, ү, ы, і, и.
Еріндік дауыстылар: о, ө, ұ, ү, у.
Езулік дауыстылар: а, ә, е, ы, і, и
ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР
Дауыссыз дыбыстар
Сөйлегенде ауа кедергімен шығатын дыбыстар дауыссыз дыбыстар деп
аталады.
Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар дауыс қатысына
және жасалуына қарай өзара бірнеше топтарға бөлініп,
жүйеленеді.
1. Қатаң дауыссыздар: к, қ, х, п, ф, с, т, ш, щ, ч, ц.
2. Ұяң дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з, Һ.
3. Үнді дауыссыздар: й, л, р, у; м, н, ң.
Буын және тасымал
Буын - сөз құрамындағы бір немесе
бірнеше дыбыстардың тобы. Мысалы:
қа-ла-мыз-дa, бі-ле-тін-де-рі-міз-дің.
Сөздің жолға сыймаған бөлігін екінше жолға тасымалдау буын жігінен жасалады. Мысалы: Тәуелсіздік деген сөзді тә-уелсіздік, тәуел-сіздік, тәуелсіз-дік деп үш жағдайда тасымалдауға болады
Буын ж/е тасымал
Opportunity 1
Екпін
Екпін – сөз ішінде бір буынның күшті айтылуы. Түркі тілдерінде екпіннің қызметін
сингармонизм атқарады. Қазақ тіліндегі екпін тұрақты, көбіне соңғы буындармен
байлаулы болады. Сонымен қатар, қазақ тіліндегі екпін сөз мағынасын айқындап,
саралап, дәлелдеп тұрады.
Екпіннің екі түрі бар (қазақ тілінде): бірі – негізгі; екіншісі – көмекші екпін деп
аталады.
Негізгі екпін сөздің соңғы буынына түссе, көмекші екпін қосымшалы сөздің
түбірінің ең соңғы буынына түседі. Мәселен: шеге, кереге, орақ, балға, балта
сөздеріне қосымшаларды жалғағанда шегелер, керегелер, орақшылар, балташылар
дегендерде негізгі екпін соңғы буынға көшеді де, түбірдегі екпіннің орны көмекшілік
қызметті атқарады.
Екпін түспейтін буындар
1. Жіктік жалғауына. Мысалы: оқушымыз, барамыз.
2. Болымсыз етістіктің жұрнағына. Мысалы: ағашты жарма, сен оған айтпа.
3. Шылау сөздерге. Мысалы: үй де, мал да – бәрі де аман.
4. Көмекші сөздерге. Мысалы: мен ғой кеңседе болдым, үйге шейін атпен келдім.
Opportunity 2
Сөздерді буынға бөл.
Буын түрлерін айт.
Click to edit text
Title
Сөз құрастыр. Буын түрін анықта
Title
деңгейлік тапсырмалар
Title
І деңгейлік тапсырма
Берілген сөздерді буынға бөліп жаз, қандай буын екенін анықта (ашық, тұйық, бітеу) Ақын, алмас, сен, ерте, жұрт
ІІ деңгейлік тапсырма
Берілген сөздерді буынға бөл.
Мектеп, әже, қант оқушы, мұғалім, бозторғай, ата, дәптер, кітапхана, дәрігер.
ІІІ деңгейлік тапсырма
Дауыссыз дыбыстан басталатын екі мақал жаз, мәнін аш.
Title
Strategy
Click to edit text
Үндестік заңы
Action Item 1
Click to edit text
Бағынбайтын қосымшалар
орфоэпия– сөздердің дұрыс оқылу заңы
орфоэпия/орфография
Орфоэграфия-сөздердің дұрыс жазылу заңы
- дыбыстарды қандай әріппен беруді реттейді
- сөздердің бірге, бөлек жазылуын реттейді
- бас әрептердің қолданулын реттейді
- тасымал тәртібін реттейді
принциптері
- Фонетикалық принцип бойынша сөз бөлшектері қалай айтылса, солай жазылады. Бұл принцип, негізінен, сөздегі қосымшалардың жазылуында ескеріледі.
адамдар
ағаштар
- Дәстүрлі принцип бойынша қазақтың байырғы сөздері бұрын қалай жазылса, қазірде сол қалыптасқан күйінде жазылады.
хайуанат
кейуана
Ботагөз
- Морфологиялық принцип бойынша күрделі сөз бен сөз тіркестері айтылғанда, олырдың кейбір дыбысы өзгеріске ұшырауы мүмкін, бірақ жазылуы да морфологиялық принцип бойынша түбіргелі өзгермей жазылады.
жер-көк
(жер-гөк емес)
көзқарас
(көзғарас емес)
Лексика
Лексика- (грек.сөздік қор)тілдегі барлық сөздердің жиынтығы.
Этимология – сөздің шығу тегін, қалай пайда болғанын, уәждемесін зерттейді;
2. Семантика – сөздердің мағынасын және мағыналық категорияларын зерттейді;
3. Лексикография – тілдегі сөздерді жинақтап, әртүрлі сөздіктер құрастырады.
4. Ономасиологияда сөздік қор мен сөздік құрам және оның элементтері тексеріледі.
5. Фразеологияда – тұрақты сөз тіркестері зерттеледі.
6. Терминогия – әр түрлі ғылым, өнер салаларындағы арнаулы сөздерді зерттейді.
7. Топонимика- жер-су аттарын зерттейтін сала.
8. Антропонимика- кісінің тегі, әкесінің аты, кісінің шын аты мен лақап аты және бүркеншік атын (псевдоним) зерттейтін аты.
Лексика
Тура мағына және ауыспалы мағына
Лексика (басы)
Ауыспалы мағына – сөздің тура мағынасының негізінде қалыптасқан, ойды көркемдеп жеткізу үшін қолданылатын келтірінді мағына. Мысалы, күннің көзі, жұмыстың аяғы, әңгіменің басы, сөздің төркіні, қазанның құлағы, суық хабар, биік мақсат, жылы сөз.
Тура мағына – сөздің бастапқы, негізгі мағынасы. Тура мағына заттың немесе құбылыстың атын тура атап көрсетеді. Мысалы, адамның аяғы, адамның қолы, адамның көзі, ыдыстың түбі, қыздың төркіні, қоянның құлағы, суық жел, биік тау, жылы киім, т.б.
Көп мағыналы сөздер
Тілдегі кейбір сөздер бірнеше мағынада қолданылады. Екі не одан да көп мағынада қолданылатын сөздер көп мағыналы сөздер деп аталады. Көп мағыналы сөздер бір сөз табынан болады және бір негізден таралады. Мысалы, адамның немесе жан-жануардың көзі, иненің көзі, терезенің көзі, бұлақтың көзі, білімнің көзі, істің көзі. Осы тіркестердегі «көз» сөзі – бір негізден таралған зат есім.
Title
Мәтін
Жаздан кейін күз "патшалығы" да келіп,бар аумақты өзіне баурады.Тіпті,жайқалып тұрған әсем баққа да келіп жеткен еді.Күзді күні тек күн салқындап,ел астық жинап қысқа қамданбайды.Соған қоса күз өзінің таңғажайып сұлулығымен де қалыс қалмайды.Оны күзгі бақтың бейнесінен байқай аламыз.Күзгі баққа кіріп қалсаң,бейне бір алтын жалатылған баққа кіргендей боласың.Ағаштар да,аяғыңның асты да сары түске боялған.Арасында қызыл,қоңыр,қызыл-сары түстер де араласып,керемет пейзаж береді.Күзгі бақта әдеттігіден көп серуендей бергің келеді.Себебі,ол тек әдемілігімен ғана емес,тыныштығымен де өзіне тартады.Күннің бұлтты не суық болуы күзгі баққа түк те әсер етпейді.Бәрбір де көркем мезгіл ғой.