23
ORGANY
Anna Dubec
ORGANY
Organy to największy (i najdroższy) instrument muzyczny. Należą do grupy instrumentów dętych miechowych lub klawiszowych, gdyż po naciśnięciu klawisza mechanizm wtłacza powietrze do piszczałek.
organy
budowa
Zbudowane są z pięciu części:
- szafa organowa
- piszczałki
- traktura
- stół gry
- system doprowadzający powietrze
szafa organowa
szafa
to inaczej obudowa organów. Oprócz efektów estetycznych (zwykle są pięknie zdobione) spełnia także funkcje akustyczne (wzmacnia dźwięk).
Najbardziej ozdobną częścią jest prospekt, widoczny z zewnątrz.
Prospekt organów z Kościoła św. Marii Magdaleny w Ścinawce Średniej.
Wzornictwo szaf i prospektów osiągnęło szczyt w baroku.
piszczałki organowe
piszczałki
pogrupowane są w głosy, podobnie zbudowane i mające podobne brzmienie. Można powiedzieć, że w skład jednego głosu wchodzi tyle piszczałek, ile instrument posiada klawiszy w danej sekcji.
Głosy organowe posiadają nazwy, charakteryzujące ich brzmienie, np. flet leśny, trąbka, puzon.
Na barwę dźwięku wpływ ma rodzaj materiału, z jakiego zrobione są piszczałki: metal lub drewno.
Piszczałki organowe drewniane i metalowe. Mogą posiadać najróżniejsze rozmiary i kształty.
traktura
jest to układ łączący klawiaturę organów z wentylami otwierającymi dopływ powietrza do piszczałek. Najstarszym typem traktury jest traktura mechaniczna, a w XX wieku powszechnie używane są traktury elektryczne.
traktura
Elementy mechanicznej traktury gry – tzw. mechanizm wałkowy
stół gry
to rodzaj konsoli służącej do sterowania pracą organów. Znajdują się na nim wszystkie potrzebne elementy:
- klawiatury (czyli manuały)
- klawiatura nożna (pedał)
- włączniki registrowe
Organy mogą mieć jeden manuał, ale też więcej, w zależności od wielkości instrumentu.
Klawiatury mają zwykle 61 klawiszy, 30 mniej niż fortepian.
Klawiatura nożna posiada swoje własne brzmienia, inne od manuałowych.
Przełączniki rejestrowe służą do uruchamiania poszczególnych głosów, a w nowoczesnych instrumentach do tworzenia zestawów brzmieniowych wykorzystuje się komputer.
W organach czasem występują urządzenia dodatkowe. Pozwalają one wzbogacić i urozmaicić brzmienie instrumentu oraz stanowią istotne ułatwienie w grze: tremolo, perkusja, echo.
manuały ręczne i klawiatura pedałowa
stół gry
system doprowadzania powietrza
powietrze
Doprowadzanie powietrza do organów odbywa się poprzez wiatrownice, w których umieszczone są wentyle uruchamiane przez trakturę. Znajdują się one bezpośrednio pod piszczałkami i jest ich tyle, ile klawiszy.
Powietrze pod odpowiednim ciśnieniem tłoczą do wiatrownic miechy lub – jak dziś – elektryczna dmuchawa.
Dmuchawa organowa z silnikiem elektrycznym
skala
Organy są instrumentem, który posiada najszerszą skalę, nieosiągalną dla innych instrumentów ani w rejestrach górnych, ani dolnych.
Największe organy koncertowe na świecie, zbudowane w Atlantic City Convention Hall w USA mają 7 klawiatur, 32 000 piszczałek, a ich pedał produkuje w najniższej oktawie infradźwięki (niesłyszalne dla człowieka). Największa piszczałka ma prawie 10 metrów długości, a najmniejsza ok. 2,5 centymetra.
Stół gry organów w Atlantic City
historia
Za prototypy organów uznaje się m.in. fletnię Pana, ludowy instrument zwany dudami oraz pochodzący sprzed 5 tysięcy lat, chiński instrument nazywany czeng, który składał się z bambusowych piszczałek ustawionych na wiatrownicy.
Wynalazcą organów był Ktesibios, matematyk żyjący w Aleksandrii w III wieku p.n.e, który stworzył tzw. organy wodne, nazwane tak dlatego, że ciśnienie powietrza regulowane było w nich za pomocą zbiornika z wodą.
W pierwszych wiekach swego istnienia organy były instrumentem świeckim. Do kościołów i muzyki kościelnej zostały wprowadzone dopiero w połowie VII wieku.
Na przestrzeni wieków wprowadzano do organów wiele udoskonaleń ułatwiających grę i podnoszących walory brzmieniowe tego instrumentu. Około XIII wieku organy miały już rejestry i klawiaturę podobną do dzisiejszej (wcześniej klawisze były nie naciskane, lecz przesuwane).
W wieku XIV większość budowanych instrumentów miała charakter przenośny – były to tzw. pozytywy i portatywy.
Szczyt budownictwa organowego nastąpił w okresie baroku, kiedy to działali wybitni organmistrzowie, jak np. niemiecka rodzina Silbermannów.
Wtedy też działali wybitni kompozytorzy muzyki organowej, jak Johann Pachelbel, Dietrich Buxtehude i Jan Sebastian Bach.
Okresem, w którym organy były bardzo popularne był też romantyzm. Wykorzystywano je wówczas zarówno do celów koncertowych, jak i na co dzień − w liturgii. W XIX w. do budowy organów wprowadzono kolejne ważne udoskonalenia − usprawniono mechanizm powietrzny i sposób operowania manuałami.
Dziś także muzyka organowa dynamicznie się rozwija, a na koncertach organowych grywa się zarówno dzieła wielkich kompozytorów przeszłości, jak i utwory współczesne.