kimi

Alkoolet

Alkoolet jane komponime organike qe ne molekulat e tyre, perveq karbonit dhe hidrogjenit, permbajne edhe atomin e oksigjenit. Alkoolet ne molekulat e tyre permbajne grupin funksionor hidroksil -OH te lidhur me lidhje kovalente me nje atom karboni te radikalit alkilik (R-).

Sipas menyres sistematike, emri i alkoolit rrjedh nga ai i hidrokarburit perkates, duke i shtuar mbaresen "ol".

Klasifikimi i Alkooleve

Alkoolet klasifikohen ne disa menyra;

• Ne baze te llojit te lidhjeve ndermjet atomeve te karbonit, ku alkoolet ndahen ne te ngopura(alkanole), dhe te pangopura (alkenole dhe alkinole).
• Sipas numrit te grupeve te lidhura me atomin e karbonit qe ka grupin -OH, ku ato klasifikohen ne: paresore nje grup, dytesore dy grupe dhe tretesore tri grupe.
• Sipas numrit te grupeve hidroksilike, ne molekule, ku ato ndahen ne:monohidroksile me nje grup hidroksil, dyhidroksile me dy grupe hidroksile dhe trihidroksile me tre grupe hidroksile.

Fenolet

Fenolet jane derivate te hidrokarbureve aromatike tek te cilat grupi funksionor hidroksil -OH lidhet drejtpersedrejti me atomet e karbonit te unazes se areneve (si unaza benxenit, C6H5-OH). Ne baze te numrit te grupeve hidroksile, fenolet, sikurse alkoolet, mund te jene njehidroksile apo shumehidroksile.

Fenoli eshte derivat njehidroksil i benzenit. Ato dallohen prej alkooleve, si ne metodat e perfitimit, ashtu edhe ne disa vecori kimike.

Vazhdim

Fenolet ne sasi te vogla perftohen prej katranit te qymyrgurit me distilim fraksional. Sot kryesisht perftohen me metoda sinetike. Nje prej metodave te hershme qe perdoret edhe sot eshte shkrirja e kripes se natriumit te acidit sulfobenzoik ne prani te hidroksidit te natriumit ne temperature 300-350C.

C6H5-SO3Na+2NaOH C6H5ONa+Na2SO3+H2O

Benzen sulfonati i natriumit Fenolati i natriumit

Aldehidet

Aldehidet jane komponime organike me oksigjen, te cilat ne molekulat e tyre permbajne grupin funksionor karbonil (>C=O). Sipas menyres sistematike aldehidet emertohen duke marre per baze emrin e hidrokarburit perkates dhe duke i shtuar mbaresen "al".

Perfaqesuesit kryesore te aldehideve alifatike jane:metanali dhe etanali.

Metanali dhe Etanali

Metanali!

Eshte perfaqesuesi i pare i serise homologe te aldehideve. Ai perftohet nga druri, qymyri dhe nga hidrokarburet e ngopura. Ne industri perftohet me oksidimin katalik te metanolit, ai eshte gaz pa ngjyre, me ere shpuese dhe tretet ne uje, ku tretesira quhet formaline.

Etanali!

Eshte substance e lenget, pa ngjyre, me ere jo te kendshme, qe avullohet lehte, me pike vlimi te ulet 21 C. Ato ne aspektin kimik jane shume aktive, te gjitha shnderrimet kimike te aldehideve behen ne grupin karbonilik dhe tregojne veti kimike te njejta.

Ketonet

Ketonet jane komponime organike me oksigjen, qe ne molekulat e tyre permbajne grupin funksionor karbonilik te lidhur me radilake alkilike ose aromatike.

Emri sistematik i nje ketoni formohet nga emri i alkanit me numer te caktuar atomesh karboni, duke i shtuar prapashtesen "on" e nese eshte e nevojshme edhe numrin qe tregon pozicionin e grupit karbonilik.

Acetoni (propanoni) CH3-CO-CH3

Acetoni eshte substance e lenget, me ere karakteristike. perzihet me ujin ne qdo perpjestim, vlon ne 56C dhe eshte tretes i shkelqyeshem i shume substancave organike. Ai eshte ketoni me i rendesishem, i cili perftohet me disa metoda:

1.Duke nxehur deri ne temperature te larte nje kripe organike te kalciumit

(CH3COO)2Ca CH3COCH3+CaCO3

2.Duke bere oksidimin e alkooleve dytesore ku si mjet oksidues perdoret oksidi i bakrit

CH3-CH-CH3+ CuO CH3-C-CH3+Cu+H20

OH O

nx.

400C

Propanoli-2 oksidi i bakrit propanoni

Acidet Karboksilke

Acidet karboksilike jane komponime organike, te cilat ne molekulat e tyre permbajne grupin funksionor karboksilik (-COOH) te lidhur per radikal alkilik ose aromatik. Formula e pergjithshme e acideve karboksilike acilike eshte R-COOH, ndersa per acidrt aromatike Ar-COOH.

Sipas menyres sistematike acidet karboksilike emertohen duke e shqpituar se pari emrin e acidit e pastaj nese ka nje grup karboksil i shtohet atij prapashtesa "oik" kurse "dioik" nese ka dy grupe karboksilike.

Keto acide ndryshe quhen edhe accide yndyrore, sepse disa prej tyre jane perberes te yndyrave dhe te vajrave.

Esteret

Emri sistematik i nje esteri formohet nga emri i acidit, kur ne vend te prapashteses "oik" shtohet prapashtesa "oat". Esteret jane derivatet me te rendesishme te acideve karboksilike. Ato mund te konsiderohen si produkte te zevendesimit te grupit hidroksil te acideve karboksilike me grupin alkoksid (-OR).

Esteret jane shume te perhapura ne natyre, ne boten bimore dhe ate shtazore, ne fruta, ne gjethe, ne forme te yndyrave dhe vajrave. Reaksioni gjate te cilit perftohen esteret nga bashkeveprimi i acideve dhe alkooleve quhet esterefikim.

Aminat

Aminat jane komponime organike qe ne molekulat e tyre permbajne grupin funksionor aminik -NH2 te lidhur per nje mbetje ose radikal hidrokarburik. Varesisht nga numri i radikaleve alkilike ose aromatike qe lidhen me atomin e azotit, aminat ndahen ne:amina paresore, dytesore dhe tretesore.

Aminat emertohen ne dy menyra, ne menyre sistematike dhe te zakonshme.

Ato jane mjaft te perhapura ne natyre dhe jane baze e shume produkteve natyrore, kane ere jo te kendshme, si te amoniakut, ku dy perfaqesuesit e pare jane gaze ndersa perfaqesuesit e tjere te serise jane lengje.

Lipidet (yndyrat dhe vajrat)

Yndyrat dhe vajrat u perkasin substancave biologjike qe quhen lipide. Fjala lipid rrjedh nga gjuha greke (lipos-yndyre). Sipas perberjes dhe struktures kimike lipidet ndahen ne;yndyra dhe vajra, dyllra, holesterol, fosfolipide. glikolipide etj. Yndyrat dhe vajrat jane mjaft te perhapura ne boten bimore dhe shtazore. Yndyrat me origjine shtazore gjenden ne dhjamin e shtazeve, te lopes, te deleve, te derrit etj, dhe perfitohen me shkrirjen e tyre.

Vajrat gjenden ne farat e lulediellit, te misrit ne fruta te bimeve te ullirit, te arres etj.

Vazhdim

Dallimi i yndyrave nga vajrat varet prej acideve perberese. Yndyrat jane substanca te ngurta ne perberjen e te cilave marrin pjese acidet e ngopura sic jane:acidi palmitik dhe acidi stearik. Kuse vajrat jane substanca te lengeta vajore ne perberjen e te cilave mbizoterojne mbetjen e acideve te larta te pangopura, qe ne molekulat e tyre permbajne nje ose me shume lidhje dyfishe. Yndyrat ne temperature te zakonshme jane ne gjendje agregate te ngurte, kurse vajrat jane ne gjendje agregate te lenget.

Sapunet

Sapunet jane kripera te acideve yndyrore te larta. Zakonisht sapunet jane kripera te metaleve alkaline te acideve te larta yndyrore. Lloji i sapunit qe prodhohet varet nga baza qe perdoret per sapunifikim. Sapuni i forte eshte kripe e natriumit, R-COONa, Ndersa sapuni i bute eshte kripe e kaliumit

R-COOK. Sapunet nuk jane produkte natyrore, por perftohen ne menyre artificiale me teknike te njejte sic jane perdorur edhe ne te kaluaren.

Procesi i formimit te sapunit nga bashkeveprimi i yndyres me hidroksidin e natriumit quhet sapunifikim.

Detergjentet

Kimistet nje kohe te gjate jane perpjekur te gjejne lende te reja per larje, te cilat do t'i eliminonin defektet e sapuneve. Kjo eshte arritur me zbulimin e lendeve larese sintetike, te cilat quhen detergjente. Detergjentet jane me natyre alkilbenzensulfonate ose alkilsulfate te natriumit ose kaliumit me varg te gjate hidrokarburik. Detergjendet krahasuar me sapunet kane keto perparsi:treten lehte ne uje, tretesirat ujore te tyre jane neutrale, absorbojne lehte papastertite, jane te qendrueshem ndaj acideve etj.

Karbohidratet

Karbohidratet jane komponime organike me rendesi jetesore qe gjenden ne te gjitha gjallesat, por me se shumti te bimet. Emri karbohidrat rrjedh nga dy fjale (carbo-karbon dhe hydrat-uje). Per emertimin e karbohidrateve eshte karakteristike prapashtesa "oz". Nga perberja kimike karbohidratet jane hidroksialdehide (aldoze) dhe hidroksiketone (ketoze). Dihet prej kohesh se bimet e gjelbra e shnderrojne energjine e drites ne energji kimike. Nga komponimet inorganike sintetizohen komponimet organike, qe sherbejne si energji kimike. Ky proces qe zhvillohet te bimet e gjelbra quhet Fotosinteze.

Vazhdim

Karbohidratet varesisht nga struktura dhe hidroliza me acide te forta inorganike ndahen ne:

1.Monosakaride (sheqeri i thjeshte), te cilat perbehen vetem prej nje molekule te sheqerit, me 5-6 atome te karbonit, ku atomet e tjera jane te oksigjenit dhe te hidrogjenit.

2.Disakaride, te cilat perbehen prej dy molekulave te monosakarideve. Ato jane me origjine bimore (sakarozi dhe maltoza) dhe shtazore (laktozi).

3.Polisakaride, te cilat perbehen prej me shume se 10 melekulave te monosakarideve. Jane me origjine bimore (amidoni, celuloza) dhe shtazore (glikogjeni).

Alkaloidet

Prania e atomeve te azotit ne ciklin e ketyre komponimeve shton karakterin alkalik (bazik), dhe quhen alkaloide. Alkaloidet e kane prejardhjen nga bota bimore, e shume rralle edhe nga bota shtazore. Nuk jane te perhapura tek te gjitha bimet, por ne lloje apo familje te caktuara te bimeve.

Alkaloidet zakonisht jane substanca kristalore te tretshme ne tretes organike, por qe me veshtiresi treten ne uje. Perdoren si barna ne mjekesi dhe ne veterinari.

Dallojme tre lloje te alkaloideve:

• Nikotinen,
• Morfinen,
• Kafeinen.

Nikotina!

Nikotina gjendet ne duhan. Eshte vaj pa ngjyre me ere duhani, dhe me pike vlimi 246C. Tretet ne shumicen e tretesve organike si dhe ne uje. Nikotina ka veprim stimulues mbi sistemin nervor qendror dhe periferik.

Morfina!

Morfina ben pjese ne grupin e morfinave qe gjenden ne opium. Opiumi eshte leng qumeshtor i perqendruar, qe e prodhojne lloje te ndryshme te hashashit, ku jane te pranishme disa alkaloide. Ajo ka veprim fiziologjik ne sistemin nervor qendror, perdoret ne mjekesi per shkak te veprimit qetesues por ne sasi te medha ve ne gjum dhe paralizon sistemin nervor.

Kafeina!

Kafeina eshte e perhapur 1,9% ne qaj dhe 1,2% ne kafe. Edhe ky alkaloid ekstraktohet nga produktet natyrore nepermjet tretesve organike. Me largimin e kafeines nga kafeja, kjo e fundit nuk e humb eren, poe e humb efektin e saj fiziologjik.Veprimi i kafeines shprehet ne siperfaqe te sistemit nervor ka veti clodhese dhe disponimi.

Vitaminat

Per funksionin e rregullu organizmit tone perveq proteinave, karbohidrateve, yndyrave, ujit dhe kriperave minerale i nevojiten edhe vitaminat. Vitaminat jane komponime organike natyrore te domosdoshme per zhvillimin normal te organizmit te njeriut dhe te kafsheve. Vitaminat merren nepermjet ushqimit, egzistojne mbi njezet lloje vitaminash, por me interes te veqante jane me se 15 prej tyre. Semundja qe shkaktohet ne organizmin e njeriut nga mungesa e vitaminave quhet avitaminoze.

Ne baze te tretshmerise, vitaminat i ndajme ne:

1.Vitamina te tretshme ne yndyrna, qe quhen liposolubile (A,D,E dhe K)

2.Vitamina te tretshme ne uje, qe quhen hidrosolubile (B1,B2,B6,B-kompleks, C,H).

Vitamina A

Vitamina D

Vitamina B

Faleminderit

Per

Vemendjen!