4
Europejski system ochrony praw człowieka
Charakterystyka systemu europejskiego
Europejski system ochrony praw człowieka powszechnie uznawany jest za najefektywniejszy ze wszystkich systemów regionalnych. Wynika to z dość długiej tradycji kształtowania się idei ochrony praw i wolności na kontynencie europejskim. Duże znaczenie miały też straszliwe doświadczenia II wojny światowej. Po jej zakończeniu demokratyczne państwa Europy Zachodniej zdecydowały się zbudować system ochrony praw człowieka i demokracji oparty na wspólnych wartościach i międzynarodowych organizacjach. Państwa Europy Środkowo Wschodniej przystąpiły do tego systemu dopiero po 1989 roku.
Europejski system jest wysoce zinstytucjonalizowany. Oznacza to, że na kontynencie europejskim powołane zostały organizacje, które wyznaczają standardy ochrony praw człowieka i kontrolują, czy państwa ich przestrzegają. O zinstytucjonalizowaniu tego systemu świadczy to, że w jego ramach działają aż trzy organizacje: Rada Europy (RE), Unia Europejska (UE) oraz Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).
Duża efektywność europejskiego systemu ochrony praw człowieka wynika z tego, że państwom udało się wypracować w jego ramach bardzo skuteczne mechanizmy egzekwowania praw. Ponadto wysoka skuteczność europejskiego systemu ochrony praw człowieka wynika z dużej jednorodności politycznej kontynentu. Niemal wszystkie państwa europejskie (wyjątek stanowi Białoruś) zaliczane są obecnie do grona państw demokratycznych. To oczywiście ułatwia przyjmowanie standardów w kwestii praw człowieka, ale wcale nie oznacza, że w Europie nie dochodzi do naruszeń tych praw. Poziom ochrony praw i wolności jednostek jest bardzo zróżnicowany. W niektórych państwach wynika to z krótkich tradycji demokratycznych.
Rada Europy skupia prawie wszystkie państwa Europy. Jej głównym celem jest utrzymywanie i zwiększanie jedności między jej członkami. Zajmuje się przede wszystkim promocją i ochroną praw człowieka oraz demokracji, a także współpracą w dziedzinie kultury. Rada Europy bardzo często mylona jest z instytucjami Unii Europejskiej: Radą Europejską i Radą Unii Europejskiej, podczas gdy, podobnie jak ONZ, jest ona międzynarodową organizacją rządową.
System ochrony Rady Europy
Legenda
- Ciemnozielony: 10 oryginalnych członków
- Jasnozielony: Przyłączone później
- Żółty: Obserwatorzy w zgromadzeniu Parlamentarnym
- Pomarańczowy: Obserwatorzy w komitecie ministrów
- Czerwony: Oficjalni kandydaci
Rada Europy – jej statut został podpisany 5 maja 1949 r. w Londynie. Rada Europy jest jedną z najstarszych międzynarodowych organizacji rządowych.
Członkostwo – jej członkami jest 47 państw
Cele:
Rozwijanie współpracy w dziedzinie ochrony praw człowieka, demokracji i praworządności;
Współpraca z innymi organizacjami zaangażowanymi w budowę demokratycznej i bezpiecznej Europy;
Wspieranie transformacji politycznej i ekonomicznej w państwach Europy Środkowo‑Wschodniej;
Współpraca w dziedzinie poszanowania praw mniejszości narodowych;
Rozwój współpracy w dziedzinie integracji socjalnej legalnie zamieszkałych migrantów oraz kontroli ruchów migracyjnych.
Rola Rady Europy w ochronie praw człowieka
Komitet Ministrów – w jego skład wchodzą ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich; jest jedynym organem decyzyjnym. W kwestii praw człowieka Komitet Ministrów uchwala konwencje i dyrektywy kierowane do rządów państw członkowskich.
Zgromadzenie Parlamentarne – jest złożone z przedstawicieli parlamentów narodowych; ma prawo do przyjmowania rezolucji, które są kierowane do państw członkowskich lub innych organizacji międzynarodowych. Zgromadzenie Parlamentarne uchwaliło około 2000 rezolucji – większość tematycznie związana jest z ochroną praw człowieka.
Komisarz Praw Człowieka – urząd ten został utworzony w 1999 roku, w 50. rocznicę utworzenia Rady Europy. Powołano go w związku z trudnościami w wypełnianiu standardów praw człowieka przez kraje Europy Środkowo‑Wschodniej. Do głównych zadań komisarza należą promowanie praw człowieka i edukowanie w tej kwestii. Komisarz jest także uprawniony do składania wizyt w krajach członkowskich, w których dochodzi do naruszeń praw i wolności zagwarantowanych w dokumentach przyjętych przez Radę Europy, oraz sporządzania na tej podstawie raportów. Może też uczestniczyć w sprawach rozpatrywanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Obecnie funkcję tę pełni Nils Muižnieks.
W kwestii praw człowieka Rada Europy przyjęła kilkadziesiąt konwencji. Najważniejszą z nich jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Wśród znaczących dokumentów wymienić należy także:
Europejską kartę socjalną (1961),
Europejską konwencję o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu, poniżającemu traktowaniu lub karaniu (1987),
Europejskie reguły więzienne (1987),
Europejską kartę języków regionalnych i mniejszościowych (1992),
Ramową konwencję o ochronie mniejszości narodowych (1995).
W ostatnich latach w pracach Rady Europy pojawiła się również problematyka zwalczania nietolerancji, rasizmu i ksenofobii. Od 1994 roku działa specjalna Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji, której celem jest przeciwdziałanie tym niepożądanym zjawiskom.
Od początku lat 90. XX wieku ważną kwestią jest także udzielanie pomocy nowym demokracjom. Rada Europy pomaga krajom w tworzeniu konstytucji, przeprowadza szkolenia prawników, urzędników państwowych, wzmacnia państwa w wypełnianiu standardów ochrony praw człowieka, w tym mniejszości narodowych, wspiera działalność organizacji pozarządowych.
Konwencje Rady Europy
Europejska konwencja praw człowieka jest umową międzynarodową zawartą przez państwa należące do Rady Europy, a jej podpisanie jest warunkiem członkostwa w tej organizacji. Dokument ten nawiązuje do katalogu praw i wolności zawartych w Powszechnej deklaracji praw człowieka. Dlatego nie jest najważniejsze to, jakie prawa i wolności gwarantuje, lecz ustanowienie procedury kontrolnej, która umożliwia żądanie zaprzestania naruszania praw, przywrócenia stanu zgodnego z nimi, a także przyznanie odpowiedniego zadośćuczynienia finansowego osobom poszkodowanym.
Postanowienia Konwencji
Najważniejszą umową przyjętą przez Radę Europy w kwestii praw człowieka jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zwana też Europejską konwencją praw człowieka (EKPC). Została ona podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 roku, a weszła w życie 3 września 1953 roku. Przyjęły ją wszystkie państwa członkowskie Rady Europy. Jest to bowiem jeden z warunków członkostwa w tej organizacji. Katalog praw i wolności zagwarantowanych w EKPC obejmuje prawa obywatelskie i polityczne.
Organem kontrolnym konwencji jest Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC). Został on utworzony w celu zapewnienia przestrzegania praw i wolności zagwarantowanych w EKPC i jej protokołach dodatkowych. Trybunał orzeka we wszystkich sprawach dotyczących interpretacji i stosowania konwencji oraz wydaje opinie doradcze na wniosek Komitetu Ministrów Rady Europy. Jego siedziba znajduje się w Strasburgu (Francja).
Trybunał składa się z sędziów – po jednym z każdego państwa‑strony konwencji. Polskim sędzią jest obecnie prof. Krzysztof Wojtyczek.
Zakres ochrony praw podstawowych
Początkowo wspólnoty europejskie nie zajmowały się ochroną praw człowieka. Działania organizacji skoncentrowane były na integracji ekonomicznej. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku kwestia ochrony praw człowieka pojawiła się w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Stopniowo wzrost zainteresowania problematyką praw człowieka nastąpił również wśród innych organów wspólnotowych. Największym orędownikiem wprowadzenia do polityk wspólnotowych zagadnień praw człowieka był Parlament Europejski.
Duże znaczenie dla ochrony praw człowieka miało powołanie na podstawie traktatu z Maastricht Unii Europejskiej. W jego preambule państwa członkowskie potwierdziły swoje przywiązanie do zasad wolności, demokracji i poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz rządów prawa. Odwołały się też do Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Bardzo ważne dla ochrony praw człowieka było ustanowienie obywatelstwa UE oraz powołanie Rzecznika Praw Obywatelskich UE.
Przełomowe znaczenie dla ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej miało przyjęcie traktatu amsterdamskiego. Zapisano w nim, że: „Unia jest ustanowiona na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla Państw Członkowskich”. Oprócz zasad w postanowieniach traktatu znalazła się również możliwość nakładania sankcji na państwa członkowskie, które te zasady naruszają. Na podstawie traktatu Unia została zobowiązana do podejmowania działań mających na celu zwalczanie dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, przekonania religijne, wyznanie, inwalidztwo, wiek oraz orientację seksualną, a także do promowania równości szans kobiet i mężczyzn.
W 2000 roku na szczycie w Nicei przyjęto najważniejszy dla Unii Europejskiej dokument – Kartę praw podstawowych.
Zgodnie z obowiązującymi obecnie traktatami (Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”. Ochrona praw człowieka jest obecnie jednym z podstawowych celów Unii Europejskiej. Ważne jest ponadto, że problematyka ochrony praw człowieka stała się elementem polityki zagranicznej UE. W Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej znajdują się liczne przepisy dotyczące ochrony danych osobowych, zakazu dyskryminacji, ochrony praw konsumenta, praw wynikających z obywatelstwa UE oraz statusu kościołów, stowarzyszeń i wspólnot religijnych, organizacji światopoglądowych i niewyznaniowych.
Karta praw podstawowych zawiera katalog praw politycznych, społecznych i ekonomicznych sklasyfikowanych w tytułach (rozdziałach): Godność, Wolność, Równość, Solidarność, Obywatelstwo i Sprawiedliwość.
Katalog ów z jednej strony potwierdza prawa i wolności zagwarantowane we wcześniejszych dokumentach międzynarodowych z dziedziny praw człowieka, takich jak: Powszechna deklaracja praw człowieka, Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności czy Europejska karta socjalna, z drugiej natomiast uwzględniono w niej prawa gwarantowane w systemie prawa wspólnotowego oraz prawa dotąd nieznane, jak np. zakaz klonowania jednostek ludzkich. W art. 51 zapisano, że przy realizacji prawa unijnego postanowienia Karty obowiązują zarówno organy i instytucje Unii, jak i państwa członkowskie.
Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) jest organizacją międzynarodową, której celem jest zapobieganie konfliktom na terenie Europy. Powstała w wyniku przekształcenia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w organizację, która stawi czoła wyzwaniom XXI wieku.
Gdy mówimy o „ludzkim wymiarze” OBWE, mamy na myśli aktywność państw w ramach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (a następnie Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) na rzecz ochrony praw człowieka. Z dniem 1 stycznia 1995 r. KBWE została przekształcona w OBWE. Od początku procesu KBWE prawa człowieka były ściśle powiązane z zagadnieniami bezpieczeństwa i współpracy. Państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone i Kanada podpisały 1 sierpnia 1975 roku Akt Końcowy KBWE. Zapisano w nim m.in. zasadę poszanowania praw człowieka. Do 1989 roku prawa człowieka w rokowaniach KBWE były płaszczyzną konfrontacji pomiędzy państwami socjalistycznymi a państwami Zachodu, a nie współpracy. Zasadnicze zmiany przyniósł koniec lat 80. XX wieku. W latach 1986–1989 w Wiedniu odbyła się konferencja przeglądowa KBWE, na której po raz pierwszy państwom socjalistycznym i kapitalistycznym udało się przyjąć mechanizmy kontroli w dziedzinie praw człowieka. Opierały się one na wymianie informacji pomiędzy państwami oraz prowadzeniu negocjacji dwustronnych w sprawach dotyczących praw człowieka. Od 1989 roku odbyło się także wiele spotkań specjalistycznych poświęconych prawom człowieka, m.in. w Paryżu (1989), Kopenhadze (1990) oraz Moskwie (1991).
Przełom lat 80. i 90. XX wieku przyniósł wiele zmian politycznych i ekonomicznych w Europie. W ich konsekwencji modyfikacji uległy funkcje KBWE. Z pola rywalizacji międzyblokowej przekształciła się ona w forum współpracy. KBWE w swej działalności koncentrowała się na zapobieganiu konfliktom o charakterze narodowościowym i etnicznym. Przestrzeganie praw człowieka było tu głównym problemem. Na początku lat 90. ubiegłego stulecia w KBWE powstały pierwsze instytucje zajmujące się prawami człowieka. Były to utworzone w 1990 r. Biuro Wolnych Wyborów, przekształcone następnie w Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, oraz powołany w 1992 roku Wysoki Komisarz OBWE do spraw Mniejszości Narodowych. W 1997 roku w strukturze OBWE utworzono instytucję Przedstawiciela do spraw Wolności Mediów, która zajmuje się kontrolą przestrzegania przez państwa członkowskie standardów w zakresie wolności środków masowego przekazu.
Najważniejszą obecnie instytucją OBWE w kwestii praw człowieka jest Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ang. Office for Democratic Institutions and Human Rights, ODIHR). Biuro monitoruje stan przestrzegania praw człowieka we wszystkich 57 państwach członkowskich OBWE. Jego przedstawiciele prowadzą misje obserwacyjne wyborów w państwach członkowskich i ujawniają opinii publicznej wszelkie nieprawidłowości w ich przeprowadzaniu. Ponadto Biuro organizuje liczne szkolenia i konferencje. Jego siedz