сабақ 4

"Алаш" партиясының басшылары болып Ә. Бөкейхан,А.Байтұрсынов т.б зиялылар еді. Ұлт Кеңесі құрамына 25 адам кірді. "Алаш" басшылары мен бүкіл партия,негізінен,Қазан революциясын қолдаған жоқ.Олар: "Қазақ халқын отарлық езгіден құтқару!" ұранымен бірікті."Қазақ" газетінде 1917 жылғы 21 қарашада "Алаш" партиясы бағдарламасының жобасы жарық көрді.

Алаш құрамы

Алашорда Бүкілресейлік биліктен үміткер тағы бір үкімет — Самарадағы құрылтай жиналысы мүшелері комитеті (Комучпен) қарым-қатынаста болды.1918 жылы 8 маусымда өмірге келген негізінен эсерлер басқарған бұл үкімет, демократиялық принциптерге беріктігін бірден-ақ байқатты. Бұл олардың Алашордаға көзқарасынан-ақ байқалады. Тамыз айында Комуч құрылып жатқан басқа үкіметтердің қатарында Алаш Орданы да мойындайтындығын мәлімдеді. Комитет құрамына — Ә. Бөкейхан, А. Байтұрсынұлы және Х. Досмұхамедовтер, А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, М. Шоқай және т.б. кірді.

Оппозициялық күштерді біріктіру мақсатында Комуч ұйымдастыруымен 1918 жылдың 8-23 қыркүйегінде Уфа кеңесі өтеді. Кеңеске жоғарыда аталған қайраткерлер қатынасты. Бұратана халықтар атынан сөйлеген Ә. Бөкейхан өздерінің сепаратизмнен аулақ екендігін, демократиялық-федеративтік Ресеймен біртұтас екендігін айтты.

Кеңес жүріп жатқан кезде 11-қыркүйекте Ә. Бөкейханның төрағалығымен Х. және Ж. Досмұхамедовтер, М. Тынышбаев, У. Танашев, Ә. Ермеков, А. Бірімжанов қатысқан Алашорданың төтенше мәжілісі өтеді. Онда қазақ автономиясын Алашорданың бір өзі басқаратыны, ал бұрынырақта (18-мамырда) батыс Қазақстандағы саяси жағдайға байланысты уақытша құрылған Ойыл уәлаяты таратылатыны шешілді. Оның онына жол қатынасы нашарлығымен соғыс жағдайы себебінен Алашорданың батыс бөлімшесі құрылды. Бұл болашақта шақырылатын Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы қарсаңында, бірауыздан құрылған автономия бар екенін Кеңеске қатысушыларға көрсету болатын.

23-қыркүйектегі Кеңестің соңғы күнінде Уақытша Бүкілресейлік үкімет — Директория жарияланды. Бірақ бұл Директория өзі жойылардан аз ғана бұрын 4-қарашада шыққан бұйрығымен, бөлінбейтін Ресейді қалпына келтіру үшін барлық облыстық үкіметтермен бірге Алашорданың орталық үкіметін таратып, оның облыстық, уездік ұйымдарын ғана қалдырды. Орнына мәдени-тұрмыстық мүдделерді басқаратын Бас Уәкілдік қызметін енгізді.

Бас Уәкілдік мәселесі 18-қарашада Омбыдағы төңкеріс нәтижесінде өзін «Жоғары Билеуші» деп жариялаған адмирал Колчак кезінде қаралды. «Николайдың заманы мен тәртібі келген уақытта да» қазақ зиялылары көздеген мақсатынан таймады.

Колчак үкіметі Бас уәкілдің міндеті туралы Ережені талқылап, оған керекті материал жинау үшін қазақ даласына өз өкілдерін жіберді. 2-мамырда Семейге келген Ішкі Істер Министрлігінің өкілі Г. Малахов, аталған мекеменің Алашорда тағдыры туралы жоспарын бір топ қазақ интеллигенттеріне таныстырады.

1. А.Иманов- Торғай уезінің әскери комисары.

2. Б.Қаратаев- қазақ атты әскер бөлімінің меңгерушісі.

3. Ө.Ыбыраев- Кеңерал болысында астыртын жұмыс ұйымдастырған.

4. К.Саркин- Ой болысын басқарған.

5. Н.Тухачевский- Шығыс майданның Солтүстік тобын басқарған, 5 армия қолбасшысы.

6.М.Г.Летунов, Г.И.Муляр, А.И.Мирнов, К.М.Иноземцев, И.Эльбе, А.Жиляев- астыртын жұмыс ұйымдастырған.

Б.Қаратаев

А.Иманов

М.Фрунзе

Майдандар және азат етілген қалалар

• 1919 жылғы маусымда М.В.Фрунзе басқарған Оңтүстік топ әскерлері Уфаны азат етті.

• 1919 жылғы шілдеде 25-Чапаев дивизиясы мен қазақ атты әскер бригадасы Оралды жау қоршауынан босатуға қатысты. 1919 жылдың жазында Қызыл Армия Колчак тобын Оралдан асыра қуып тастады.

• 1919 жылдың соңында Орал облысы толық азат етілді.

• 1920 жылғы 5 қаңтарда Түркістан майданының әскерлері Атырауды алды. Орал майданы жойылды.

• 1919 жылғы күзде Шығыс майданның 5-армиясы (қолбасшысы М.Н.Тухачевский) Солтүстік және Шығыс Қазақстанды азат етіп, Петропавл, Ақмоланы жаудан босатты. 1919 жылғы қарашада Семейде Колчак өкіметі құлатылып, Кеңес өкіметі қайта орнады.

• 1920 жылғы наурыздың соңына қарай Семей облысының солтүстігі азат етіліп, Жетісу майданы жойылды.

• 1919 жылғы желтоқсанда Александров-Гай-Ембі темір жол желісі салынды. Орал-Ембі мұнайлы ауданы Орталық Ресеймен жалғастырылды. Жетісу темір жолының Петропавл-Көкшетау темір жол желісі салынды.

• Елдің ашыққан облыстарының халқын астықпен қамтамасыз етуге мүмкіндік туды.

• 1920-1921 жылдары еңбек армиясында 6 мыңға жуық адам болды. Өлкеге азық-түлік дайындауға орталықтан 11500-ге жуық жұмысшы келді.

• Кәсіпорындардың көпшілігі жұмыс істемеді. 1913 жылмен салыстырғанда мұнай өндіру 4 есе, көмір өндіру 5 есе қысқарып, мыс өндіру мүлде тоқтады. Риддер кеніштері, Екібастұз көмір шахталары, Спасск байыту фабрикасы толық істен шықты.

• Зорлыққа негізделген азық саясаты сәтсіздікке ұшырады. Қостанай, Ақмола, Орал, Семейде көтеріліс ошақтары пайда болды.

1920 жылдың 4 қазанында Орынбор қаласында Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы Кеңестерінің съезі өтті. Съезде РКФСР құрамындағы Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы жарияланып, Қазақ халқының ұлттық мемлекетінің шаңырағы қайта көтерілді. Республиканың құрамына Қарақалпақстан да кірген болатын.

Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болып С. Меңдешев, ҚАКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы болып В. Радус-Зенькович сайланды. Сонымен қоса съезде «Қазақ АКСР еңбекшілері құқықтарының Декларациясы» қабылданып, онда халықаралық қатынастардың негізі «Ендігі жерде РКФСР-ға енетін ұлттардың өзара сенімі мен түсіністігіне негізделетін тығыз және туысқандық байланыста болып табылады» деп көрсетілді.

1

1920 ж. шілдеде В.И.Лениннің ұсы­нысы бойынша РК(б)П ОК-і мен РКФСР Халық комиссарлар кеңесі (ХКК) «Қырғызия туралы мәселелер жөнінде» кеңес өткізуді жөн деп тауып, Түріккомиссия, Қазақстан және басқа да мүдделі гу­берниялардың өкілдерін Мәскеуге шақырды. Ресми түрде Ста­нислав Пестковский, бейресми түрде Әліби Жангелдин басқарған қазақ делегациясы қазақ жерлері бойынша негізгі баяндаманы жасауды Әлімхан Ермековке тапсырды.Кеңеске қатысушылардың барлығы баяндамада көрсетілген тер­риториялармен келісіп, бү­кіл қазақ жерлері құрамына кіре­тін ҚАКСР-ын құру туралы декрет қабылдайтын уақыт ке­ліп жетті деген ортақ пікірге тоқ­талды. Бірақ ҚАКСР-не қазақ жер­лерін беру мерзіміне келген­де айтыс-тартыс туындады. Әсіресе Сібір ревком төрағасы Васи­лий Соколов қазақ жерлерін мойындағанымен, ол жерлерді қайтару уақытын қазақ­тар «ұлан-ғайыр өлкені басқаруға қабі­лет­ті аппарат құрып алғанға дейін» соза тұру­ды ұсынды. Яғни, оның пікірінше қазақ­тар өзін өзі басқаруға даяр емес еді. Ал Георгий Сафаров болса, Ә.Ер­меков қосуды ұсынған облыстарды ҚАКСР-іне біріктіру – қазақ кедей­лерін кулактардың тепкісіне түсіреді деген пікір білдірді. Мұн­дай жанама қарсылықтардың астарында, бұл территориялар­ды ҚАКСР-не бермеу айла-шар­ғылары жатқан еді.10 тамызда өткен кеңестің екін­ші мәжі­лісінде автономия­лы Қырғыз (Қазақ) республика­сын құру туралы шешім қабыл­дан­ғанымен, қай облыс­тар мен уез­дердің ҚАКСР құрамына қашан кіретіндігі шешілмеді.

1998 жылы Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданында Алаш көсемдері Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев, Ә.Ермековтің құрметіне еңселі ескерткіш орнатылды. Бүгінде Қарағанды, Қарқаралы қалаларының екі орталық көшесіне, Ағадыр кентінің № 131 орта мектебі мен Ақтоғай ауданы Қаратал ауылындағы орта мектепке Ә.Ермеков есімі берілген. Қарағанды қаласындағы Ә.Ермеков көшесінде «Әлімхан Ермеков» атты үлкен кітап дүкені ашылған. 2000 жылдан бастап Президенттік мәдени орталығындағы мұражайжа Ә.Ермековке байланысты құжаттар мен суреттер жинақталып, алаш алыбына құрмет көрсетіліп келеді.

2

Сипаты

• Құрылды:1917 жылы 28 қараша
• Мемлекеттік құрылымы: Ресми
• Тілдері: қазақша, қырғызша, өзбекше, орысша
• Елордасы: Ташкент
• Ірі қалалары:Ташкент, Түркістан
• Үкімет түрі: Автономиялы республика
• Үкімет басшысы:М. Тынышбаев

• Премьер-министр:М. Шоқай
• Мемлекеттік діні: Ислам

Зиялы өкіледері

Зиялы өкілдері

Мұстафа Шоқай

Мұхаметжан Тынышбай

Махмұд Ходжа

• Тарихи орны

Тарихы

• Түркістан өмірге келуіне кеңестік биліктің Түркістан халықтарының өзін-өзі басқару құқығын мойындамауы түрткі болды. 1917 жылы Қазан төңкерісі жеңген соң, 22 қараша күні Ташкентте өз жұмысын аяқтаған 3-Түркістан өлкелік кеңестер съезі өлкеде кеңес билігінің орнағанын, соған байланысты Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесінің құрылғанын, өлкедегі биліктің ендігі уақытта соның қолына өтетіндігін мәлімдейді. 14 мүшесі бар бұл үкіметтің құрамында жергілікті мұсылман халықтарының бірде-бір өкілі жоқ еді. Бұл кеңестік биліктің отаршылдық сипатын танытқан оқиға болатын. Бұған жауап ретінде қүрамында Мұстафа Шоқай, Махмұд Бехбудий, т.б. бар "Түркістан өлкесі мұсылмандар кеңесі" 26 қараша күні Қоқан қаласында 4-Түркістан өлкелік төтенше мұсылмандар съезін шақырды. Үш күнге созылған съезд 28 қараша күні Түркістан өлкесін Түркістан автономиясы деп жариялап, Түркістан Құрылтайын шақырғанға дейін саяси биліктің Түркістан Уақытша Кеңесі мен Түркістан халық билігіне өтетіндігі жөнінде қаулы қабылдады. Түркістан Уақытша Кеңесі құрамына барлығы 54 адам енді, оның 32-сі Түркістаннан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайланған депутаттар еді. Бұлардың арасында негізгі тұрғындары қазақтардан тұра¬тын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 өкіл бар болатын. Кеңес құрамында, сондай-ақ мұсылмандар съезі сайлаған өкілдермен бірге, каланың өзін-өзі басқару ұйымдары съезінің 4 өкілі, түрлі өлкелік "еуропалық" ұйымдардың 13 өкілі бар болатын. Түркістан Уақытша Кеңесі 12 орыннан тұрған Түркістан автономиясының Уакытша үкіметін бекітті. Съезд Түркістан өлкесіндегі барлық халықтардың құқығын сыйлап, қорғайтындығын мәлімдеп, өлкенің барлық мұсылман, орыс, т.б. тұрғындарын Түркістан автономиясы төңірегіне топтасуға шақырды.