Introducing
Your new presentation assistant.
Refine, enhance, and tailor your content, source relevant images, and edit visuals quicker than ever before.
Trending searches
неміс философиясы
1
НЕМІС ФИЛОСОФИЯСЫ
Орындаған: Қастейін Бекзат
Тексерген: Слямханов Н.М.
XVIII ғ. аяғы мен XIX ғ. басында Германияда неміс философиясы деп аталатын ұлттық философиялық жүйесі пайда болды.
XIX ғ. неміс классикалық философиясының ерекшелігі
Оның негізін бес белгілі неміс философтарының шығармашылығы құрады. Олар:
- ИММАНУИЛ КАНТ
- ГЕОРГ ГЕГЕЛЬ
- ИОГАНН ФИХТЕ
- ФРИДРИХ ШЕЛЛИНГ
- ЛЮДВИГ ФЕЙЕРБАХ
Неміс классикалық философиясында 3 философиялық бағыт көрініс тапты.
ОБЪЕКТИВТІК ИДЕАЛИЗМ
(Кант, Шеллинг, Гегель)
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БАҒЫТТАР
СУБЪЕКТИВТІК ИДЕАЛИЗМ
(Фихте)
АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛИЗМ
(Фейербах)
БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР
Неміс классикалық философиясының басты мәселелері:
- Философияны дәстүрлі мәселелерден (болмыс, сана, таным және т.б) адамның мәнін зерттеуге бұрды.
- Даму немесе диалектика мәселелерін дамытты.
- Философияның логика-теоретикалық аппаратын дамытты.
- Тарихты бүтіндік процесс ретінде қарастыру.
И. КАНТТЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
И.Канттың басты идеясы — АГНОСТИЦИЗМ немесе адамның қоршаған ортаны
тануының мүмкін еместігі («Тазар ақылға сын»);
Адамның қоршаған ортаны тануының мүмкін еместігінің себебі — адам
санасының таным мүмкіндіктерінің шектеулілігі;
Парасаттың адам, әлем және құдай мәселелерін тануда шешілмейтін қайшылықтарға
немесе «ПАРАСАТТЫҢ АНТИНОМИЯЛАРЫНА» кездеседі.
Парасаттың бірнеше АНТИНОМИЯСЫ бар.
БІРІНШІ АНТИНОМИЯ – «Кеңістіктің шектеулілігі».
«Дүние уақыт пен кеңістік жағынан шексіз және шетсіз. Дүние уақыт пен кеңістік
жағынан шектеулі, шекті». Бұл антиномияның мәні – бүкіл әлемді білу және оны тану
мүмкін емес. Сондықтан парасат өзінің әлемді тануға ұмтылысында дәрменсіз.
ЕКІНШІ АНТИНОМИЯ – «Қарапайым мен күрделі элементтер».
Тек қана қарапайым элементтер және олардыан тұратын нәрселер ғана өмір сүреді.
Дүниеде ешқандай қарапайым элементтер жоқ, бәрі күрделі».
ҮШІНШІ АНТИНОМИЯ – бостандық пен себептілік.
«Табиғат заңына бағынатын себептілікпен қатар бостандық та бар. Бостандық жоқ”.
ТӨРТІНШІ АНТИНОМИЯ – «Құдайдың бар немесе жоқтығы».
«Құдай бар, өйткені ол барлық нәрсенің пайда болу себебі. Құдай жоқ».
Неміс классикалық философиясының іргетасы ИММАНУИЛ КАНТ (1724-1804 жж.) еңбектерінде қаланды. Ол неміс классикалық идеализмнің негізін қалаушы және классикалық объективтік идеализмнің өкілі.
И. Канттың шығармашылық қызметі «сынға дейінгі» және «сыншыл»
деп екі кезеңге бөлінеді.
«Сынға дейінгі» кезеңде ол жаратылыстану ғылымдарымен айналысып, математика, физика, география, астрономия ғылымдары салаларына айтарлықтай үлес қосты.
Кант өзінің шығармашылығының «сыншыл» кезеңінде ақыл ойдың іс-әрекеттігі туралы, таным, логика, этика, әлеуметтік философия мәселелерін қарастырды.
«Сыншыл» кезең өзінің атауын үш фундаменталды еңбектермен байланыстырды:
«Таза парасат сыны», «Практикалық парасат сыны», «Пайымдау қабілетінің сыны».
Канттың «Таза парасат сыны» еңбегінде таным теориясы, логика және диалектика қарастырылса, «Практикалық парасат сыны» еңбегінде мораль, адамгершілік мәселелері көтеріледі.
Кант «Таза парасатқа сын» еңбегінде таным үдерісіне ерекше көңіл бөліп, оның қайшылықтарын ашып, адамның таным қабілетін үшке бөлді: сезімдік, пайымдаушылық, парасаттылық. Философия тарихында таным үдерісін бұлай бөлу Н. Кузанский философиясында орын алғаны белгілі. Бірақ, Кант өзіне дейін таным үдерісінде орын алып келген эмпиризм мен рационализмнің тар өрістілігінен шығуға тырысты.
Канттың философиялық жүйесі
И.Кант бойынша білімнің үш түрі бар («Таза ақылға сын»):
1. АПОСТЕРИОРЛЫҚ БІЛІМ;
2. АПРИОРЛЫҚ БІЛІМ;
3. «ӨЗІНДІК ЗАТ».
АПОСТЕРИОРЛЫҚ БІЛІМ (a’ posteriori (тәжірибеден кейін)— тәжірибенің нәтижесінде пайда болған білім. Ол тек қана гипотеза ретінде өмір сүреді және практикада тексерілуі тиіс.
2. АПРИОРЛЫҚ БІЛІМ (a’ priori (тәжірибеге дейінгі) — тәжірибеден тыс пайда болатын ұғым, ой, идея, ол адам ақылында туа пайда болады және ешқандай тәжірибелік дәлелдеуді қажет етпейді.
3. «ӨЗІНДІК ЗАТ» — «дүниедегі заттарды толық тануға болмайды» деген агностиктік бағыт. Ол танып-білуге болмайтын «өзіндік заттар» бар, олар объективті, біздің санамыздан тыс өмір сүреді дейді.
Аристотель логика категорияларын бірнеше топқа бөліп, анықтамаларын берумен шектелсе, И.Кант КАТЕГОРИЯЛАР жүйесін (система) жасауға ұмтылды.
Ол категориялар арасындағы терең байланыстарды анықтап, бірінен бірінің
туындайтынын дәлелдейді.
И.Кант 12 категорияны қалыптастырып, оларды 4 класқа бөледі –
1. САН; 2. САПА; 3. ҚАТЫНАС; 4. МОДАЛЬДЫЛЫҚ
әр класс үш категориядан тұрады:
САНДЫҚ — бірлік, бүтіндік, көптік;
САПАЛЫҚ — реалдылық, терістеу, шектеу;
3. ҚАТЫНАСТЫҚ — субстанционалдылық (бастамалық мәннің болуы)
пен акциденция (дербестік); себеп пен салдар; әрекеттестік;
4. МОДАЛЬДЫЛЫҚ — мүмкіндік пен мүмкінсіздік, тіршілік ету мен
тірщілік етпеу, қажеттілік пен кездейсоқтық.
Категориялардың көмегімен пайым өзінің іс-әрекетін жүзеге асырады: алдымен алғашқы түйсіктерді жүйелейді, содан кейін ақыл-ой өз жұмысын атқарады.
ГЕОРГ ГЕГЕЛЬ (1770-1831 жж.) шығармашылығы неміс классикалық философиясының шарықтау шыңы, неміс классикалық объективтік идеализмнің өкілі деп есептеледі.
Г. Гегельдың басты философиялық еңбектері:
1. «РУХ ФЕНОМЕНОЛОГИЯСЫ»;
2. «ЛОГИКА ҒЫЛЫМЫ»;
3. «ҚҰҚЫҚ ФИЛОСОФИЯСЫ».
Гегель онтологиясының (болмыс туралы ілім) басты мәселесі – БОЛМЫС ПЕН ОЙЛАУДЫ ТЕҢДЕСТІРУ.
Осының нәтижесінде ол АБСОЛЮТТІК ИДЕЯ деген философиялық ұғымды ойлап шығарады. Оны абсолюттік білім деп түсінді.
АБСОЛЮТТІК ИДЕЯ – дегеніміз, ол:
1. Жалғыз ғана өмір сүретін нақты реалдылық;
2. Дүниедегі барлық заттар мен құбылыстардың бастамасы;
3. Сана-сезімі мен жаратушылық қасиеттері бар ДҮНИЕЖҮЗІЛІК РУХ.
Гегель философиясы
Г. ГЕГЕЛЬ ФИЛОСОФИЯСЫ
Г. ГЕГЕЛЬ ФИЛОСОФИЯСЫ
Г. Гегельдың философиялық жүйесі үш бөлімнен тұрады:
1) ЛОГИКА; 2) ТАБИҒАТ ФИЛОСОФИЯСЫ; 3) РУХ ФИЛОСОФИЯСЫ.
Осылай деп бөліну АБСОЛЮТТІК ИДЕЯНЫҢ логикалық, табиғат және рух кезеңдерінен өтуі. Сондықтан Гегель осы кезеңдер арқылы логика ғылымына, жаратылыстану салаларына, қоғамдық ғылымдарға жан-жақты талдау жасады.
Гегель «Логика ғылымы» еңбегінде логиканы үшке бөледі:
1) болмыс туралы ілім; 2) мән туралы ілім; 3) ұғым туралы ілім.
Ескі формальды логикаға қарама-қарсы, өйткені ол – заттың, үдерістің ішкі мәнін ашып беретін ғылым. Ал ескі формальды логика ойлаудың сыртқы жағына, түріне ғана көңіл бөлді. Жаңа логика таным үдерісінің мәнін аша отырып, оны ғылым ретінде қарастырады. Гегель ойлау үдерісі адамның таным қызметімен, өмірдің практикалық саласымен тығыз байланысты екенін айқындағанымен, мұндай маңызды мәселе идеалистік негізде қарастырылған болатын.
Абсолюттік идея дамуының екінші сатысы деп Г.Гегель табиғатты айтады.
Гегель табиғаттың көріністері ретінде үш бөлімді көрсетеді:
1) механиканы; 2) физиканы; 3) органикалық физиканы.
Табиғат – абсолюттік идеяның туындысы, оның басқаша, өзгеше өмір сүруі. Рух туындысы болатын табиғат одан тәуелсіз өмір сүре алмайды. Табиғат Гегельді өзіндік ерекшелігімен емес, абсолюттік идеяның даму сатысы ретінде ғана қызықтырады.
Гегель философиясының үшінші сатысы – алдыңғы екеуінің синтезі есебіндегі рух философиясы. Мұнда абсолюттік идея оянып, сергігендей болып, табиғат бұғауынан босанып, өз көрінісін абсолюттік рухтан табады. Адам – табиғаттың бөлшегі, ал адам рухы – табиғаттың емес, абсолютті рухтың жемісі.
Рухтың өздігінен дамуы үш түрлі бағытта жүреді.
Біріншісі – «Субъективтік рух» – адамның өзіндік санасы,
ол өз жағынан үшке: антропологияға, феноменологияға, психологияға бөлінеді.
Екіншісі – «Объективтік рух» – адамзат қоғамы. Оның басты түрлері:
құқық, өнегелілік , азаматтық қоғам, мемлекет.
Үшіншісі – «Абсолюттік рух» – рухтың ең жоғарғы көрінісі, мәңгілік ақиқат.
Ол өнер, дін, философиядан тұрады.
Философия — ең жоғарғы білім, абсолюттік идеяның соңы мен бастамасының
қосындысы немесе «Дүниенің оймен көркемделуі» («Мир, схваченный мыслью»).
Философия пәні мыналарды қамтуы қажет:
1. Табиғат философиясын; 2. Антропологияны; 3. Психологияны; 4. Логиканы;
5. Мемлекет философиясын; 6. Азаматтық қоғам философиясын; 7. Құқық
философиясын; 9. Тарих философиясын; 9. Диалектиканы.
ИОГАН ФИХТЕ (1762-1814 жж.) – классикалық субъективтік идеализмнің көрнекті өкілі. Әйгілі еңбегі – «Ғылыми ілім».
И.ФИХТЕ философиясының басты мәселесі – «МЕН» - ТҰЖЫРЫМДАСЫ».
И. Фихтенің "Ғылыми ілімі"
Ол Канттың трансцендентальді апперцепциясына сүйене отырып, сана-сезім маңызын жоғары бағалайды. Оның ойынша, сана-сезім объективті дүниенің заңдарына бағынбай, одан тәуелсіз өмір сүріп, ойлаудың ең жоғарғы сатысы – абсолюттік «Менге» жетеді. Фихте философиясы осы абсолюттік «Меннің» әр түрлі жағдайдағы дамуының диалектикалық жолдарымен байланысты. Бұл абсолюттік сана-сезімге тән өзіндік танымды, дамуды, ойлауды ашып береді. Демек, даму дегеніміз сырттан келген әсерден туындайтын күш емес, ішкі күш. Адам мен қоғам – ең алдымен ішкі дамудың, өзіндік дамудың нәтижесі, іске асуы.
Фихте философиясының тағы бір принципі – абсолюттік «Мен» «Мен еместі» тудырып, соған тең болады деген пікір. Демек, Фихте субъектінің шығармашылық белсенділігін бағалаған Канттың ойын дамытушы ғана емес, сонымен қатар, объекті мен субъектінің байланысын ашуға да ұмтылушы. Фихте, бұл жерде, философияның дүниені идеалистік негізде танып қана қоймай, оны өзгертетініне, шығармашылықпен қайта жарататынына меңзеп отыр.
Абсолюттік «Меннің» одан ары дамуы теориялық және практикалық болып бөлінген таным үдерістерінің өзара байланысты болатынын айқындайды. Таным теориясы адамның практикалық қызметі деген қорытындысының үлкен мәні бар болғанымен, ол практикалық кызметті тек идеалдық жағынан ғана түсіндіріп, оның материалдық негізін аша алмады.
«Ғылыми ілім» еңбегінде Фихте таным теориясына ерекше көңіл бөліп, оны ғылыммен байланыстырып, қисындық негізін ашуға тырысты. Оның ойынша, таным теориясында философия өзінің қарастыратын объектісі ретінде айнала қоршаған дүниені емес, ғылыми білімдер жүйесін қарастырады. Демек, таным теориясы өзінің ішкі заңдары мен принциптері арқылы объективті шындықты тікелей емес, логикалық ойлау үдерісі арқылы зерттейді.
Қорыта айтқанда И. ФИХТЕ:
1. «ӨЗІНДІК ЗАТ» идеясын терістейді;
2. Жалғыз реалдылық ретінде – СУБЪЕКТИВТІК «МЕН-ді» ғана мойындайды;
Онда болмыс пен ойлау бірігіп, субъекттің объектінің ішінде өмір сүретінін көрсетеді.
3. Қоршаған ортаның өмірі тек қана СУБЪЕКТИВТІК «МЕН-НІҢ» ІШІНДЕ
ғана болғанын мойындайды;
4. «МЕННЕН ТЫСҚАРЫ ӨМІР ЖОҚ», - дейді.;
5. «МЕН» - ЕҢ ЖОҒАРЫ СУБСТАНЦИЯ;
6. «МЕН» диалектикалық схема бойынша дамиды:
«ТЕЗИС – АНТИТЕЗИС – СИНТЕЗ».
7. АБСОЛЮТТІК «МЕН» ӨЗ–ӨЗІН ТУДЫРАДЫ («Мен» Менді тудырады);
8. «МЕН» «МЕН-ЕМЕСТІ» (қоршаған ортаны) ТУДЫРАДЫ (антитезис);
9. «МЕН-АДАМ» мен «АБСОЛЮТТІК МЕННІҢ» ішіндегі «МЕН-ЕМЕСПЕН»
қарым-қатынас екі түрлі болады:
практикалық («Меннен» - «Мен-емеске»);
теоретикалық («Мен-еместен» - «Менге»).
И. ФИХТЕНІҢ «ҒЫЛЫМИ ІЛІМІ»
Ф. ШЕЛЛИНГТІҢ ТАБИҒАТ ФИЛОСОФИЯСЫ
Ф. ШЕЛЛИНГТІҢ ТАБИҒАТ ФИЛОСОФИЯСЫ
ФРИДРИХ ШЕЛЛИНГ (1775-1854 жж.) – классикалық объективтік идеализмнің өкілі. Шеллинг – табиғат философиясы - табиғат диалектикасы деп қарастырылатын түсінікке өте жақын келген оқымысты.
Ф.ШЕЛЛИНГ философиясының мақсаты — «АБСОЛЮТТІК» ұғымын талдау,
немесе болмыс пен ойлаудың бастамасын табу.
Шеллинг философиясы үш кезеңге бөлінеді:
НАТУРФИЛОСОФИЯ; 2. ПРАКТИКАЛЫҚ ФИЛОСОФИЯ;
3. ИРРАЦИОНАЛИЗМ.
Табиғатты іштей бірлікте болатын, органикалық және бейорганикалық материялардың эволюциялық дамуынан тұратын динамикалық үдеріс есебінде танып, оны парасаттың санасыз өмірінің түрі ретінде пайымдаған ол диалектиканы идеалистік негізде қарастырады. Шеллинг табиғаттың философиялық мәнін ашпақшы болған жаратылыстану ғылымдарын философиямен байланыстырған Б.Спиноза пікірінен өзгеше, табиғатты субстанция деп қарастыратын натурфилософиялық ағымды дүниеге әкелді. Егер Спиноза табиғат туралы сұрақтарды материалистік тұрғыдан шешсе, Шеллинг идеалист болды.
Оның ойынша, табиғат денелері – қарама-қарсы бағытталған күштердің өзара
әсерлерінің жемісі (тартылыс пен тебіліс, электрдің оң және теріс зарядтары,
магниттің полюстері т.б.). Қарама-қарсылық, екіге бөлінушілік, сонымен қатар
қарама-қарсылықтардың бірлігі табиғаттың әмбебап заңы болады.
Табиғат құбылыстарын жете зерттеген Шеллинг диалектиканың келесі қарама-қарсы бастауларын: қажеттілік пен кездейсоқтық, бүтін мен бөлшек, ішкі және сыртқы, шектеулі және шексіздік мәселелерін ашады. Эволюциялық үдерістер туралы механикалық түсініктерді жетілдіріп, дамудың жаңа сапасы негізінде пайда болатынын, мөлшерлік, сандық өзгерістердің жаңа сапаға алып келетінін көрсетті.
Шеллинг «Трансцендентальді идеализм» жүйесінде табиғат философиясын рухтың таным теориясымен байланыстырды, субъекті мен объектінің арасындағы диалектикалық байланысты ашуды көздеді.
Осы еңбегінде таным теориясының тарихи әдістемесін негіздеп, «Философияны әр түрлі дәуірдің басынан кешірген сана-сезімінің тарихы» ретінде қарастырып, осы тарихи жолды логикалық түрде көрсетіп берді. «Табиғат – өзінің құпиясын ғажайып мәтіндермен жазып, бізден жасырынған поэма, оның жұмбағын ашатын болсақ, одан үнемі адасып, өзін-өзі іздеп, өзінен-өзі қашып жүрген рух одиссеясын көрер едік. Ол сезімдік дүние арқылы қалың, қою тұманнан жылт ете түсіп, асыл сөздің мағынасы сияқты, қиялға айналған, біздің үнемі ұмтылатын белгісізіміздің бейнесі тәрізді көрінер еді» (Шеллинг Ф.).
Рух одиссеясын қарастыра отырып, Шеллинг ойды алғашқы түйсіктерден туындатады, сондықтан рух туралы ілім қоғамның дамуынан, оның тарихынан шықпайды. Табиғаттың ішкі қозғаушы күші, қарама-қарсылықтарды тудырушы парасат бізге даму үдерісі арқылы көрінеді. Парасаттың дамуы бастапқыда объективті санасыз, кездейсоқ қалыптан басталып, бірте-бірте саналылыққа, субъектілікке, қажеттілікке ұштасады.
Қорыта айтқанда, Ф.Шеллинг :
1. Бұрыңғы ТАБИҒАТ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫН (Фихтенің «Мен емес» , Спинозаның
субстанция) терістеді.
2. ТАБИҒАТ дегеніміз «АБСОЛЮТТІК» нәрсе – барлық заттардың бастамасы;
3. Табиғат СУБЪЕКТИВТІК пен ОБЪЕКТИВТІЛІКТІҢ бірлігі;
4. МАТЕРИЯ мен РУХ бір нәрсе және олар табиғаттың қасиеттері болып табылады;
5. Табиғат – ол БҮТІН ОРГАНИЗМ және ТІРІ НӘРСЕ.
(тірі және тірі емес табиғат, материя, поле, электр жүйесі, жарық);
Даму үдерісінде заттарды, әр түрлі құбылыстарды жаратқан табиғат өзі-өзін бірден түсінбейді. Даму үдерісі өзінің жоғарғы дәрежесіне жетіп, адам парасатын тудырғанда ғана табиғат, бір жағынан, – объект, екінші жағынан, – сананың дүниеге келуіне байланысты, – субъект болып қалыптасады, көзге түседі.
Шеллинг тарихты өткен дәуірді таным теориясы арқылы зерттеу, яғни даму үдерісі – таным үдерісі деп біледі. Егер бастапқы табиғат санасыздықтан-саналылыққа, объективтіліктен-субъективтілікке өтсе, таным үдерісі, керісінше, саналылықтан-санасыздыққа, субъектіден-объектіге қарай бағытталып, өзінің өткен уақытына шолу жасайды. Яғни, адамның қалыптасқан, өмір сүріп отырған қоғамының өткен тарихына көз жүгіртеді. Осының арқасында, парасат санасыздық пен саналылықтың, объекті мен субъектінің теңдігін ажыратып, шығармашылық дәрежеге көтеріледі.
Шеллинг философиялық жүйесі – натурфилософия мен трансцендентальді идеализмнің бірлігі .
ЛЮДВИГ ФЕЙЕРБАХ (1804-1872 жж.) – неміс классикалық философиясының соңғы өкілі, антропологиялық материализмнің негізін салушы.
Басты еңбегі – «Христиан дінінің мәні».
Л.Фейербах философисының мақсаты — Неміс классикалық идеализмін –
Г.Гегельді сынау және АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛИЗМДІ қалыптастыру.
Яғни табиғаттың төл перзенті адам – оның философиясының негізгі субъектісі.
Л. Фейербахтың антропологиялық материализмі
Демек, объекті мен субъекті мәселесі табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынас арқылы қарастырылады. Танымның негізгі мәселесі адамдар арасындағы қатынаспен байланысты, демек танымның объектісі – тек қана табиғат емес, адамның өзі де. «Мен» бір жағынан объекті болса, екінші жағынан субъекті де» деп, ол таным үдерісіндегі қоғамдық қатынастарды, адам мен адам арасындағы байланысты анықтады. Өзінің философиялық кұрылымын «жаңа философия», «болашақтың философиясы» атаған Фейербах тек қана адамның ойлай алатынын, адамнан тысқары әлемде ешқандай құдайлық парасат өмір сүрмейтінін, бұған барлық жаратылыстану ғылымдарының деректері мысал бола алатынын айтады.
Философияның негізгі сұрағын материалистік тұрғыдан шеше отырып, ол ғаламды танып-білуге болатынына сенеді. Фейербах – сенсуализмнің жақтаушысы, агностицизмнің қарсыласы. Гегельдің ойлау мен болмыстың тепе-теңдігі туралы ойын материалистік негізде шешуге ұмтылып, адамның болмысын шынайы өмір сүретін объективті ақиқат деп қарады. Ол табиғатты барлық ғылымның, адамның шығу тегі деп есептеді.
"
«Біз адам болмысын ойлау үдерісі арқылы анықтаймыз, демек, ойлау мен болмыстың өзара диалектикалық байланысы бар». Фейербах болмысқа осындай анықтама бере отырып, оның ойлаудан тыс өмір сүретіндігін көрсетеді, шындықтың субстраты материя екендігін анықтап, нақтылайды.
"
XVII-XVIII ғғ. материалист ойшылдары материяны субстанция ұғымы арқылы анықтаса, Фейербах оған сезімдіктің парасаттық негізі деп қарады. «Материя болмаса, біздің парасатымыз ешқандай сезімдікке, әсерге ие бола алмайды, яғни ойда ешқандай мазмұн жоқ. Демек, материяны жоққа шығару парасатты да жоққа шығарумен бірдей. Материяның негізгі өмір сүру формалары – уақыт пен кеңістік», – деп, Фейербах олардың объективтілігін көрсетті.
Л.Фейербахтың АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛИЗМІ:
1. Дүниедегі жалғыз реалдылық – адам мен табиғат қана;
2. Адам – табиғаттың бір бөлігі;
3. Адам – материалдылық пен руханилықтың бірлігі;
4. Адам – философияның басты зерттеу мақсаты;
5. Идея өз бетімен емес, адам санасында ғана өмір сүреді;
6. Құдай – адам ойының нәтижесі;
7. Табиғат (материя) мәңгілік және шексіз, ешкіммен де жасалмаған;
8. Бізді қоршаған дүние (заттар, құбылыстар), - материяның әртүрлі көріністері.