Семинар 3апта
Семинар №3
Ежелгі заманнан бізге дейінгі Тобыл-Торғай аймағынының тарихының тарихи деректері.
Орындаған:Ермағамбет А.Б
Сарсехан Ұ.Ғ
Батыргалиева Қ.С
Ежелгі заманнан бізге дейінгі Тобыл-Торғай аймағынының тарихының тарихи деректері.
Жоспары:
1. Өлке тарихы жөнінде түркілердің жазба деректері.
2. Қостанай облысы территориясындағы археологиялық ескерткіштер.
3. Орыстың ғалым-зерттеушілерінің алғашқы мәліметтері (XVI-XIX ғғ.)
4. Қостанай аймағының тарихы жөнінде мұрағат (архив) материалдары.
1. Өлке тарихы жөнінде түркілердің жазба деректері.
Б.з.б. 8 ғасырларда көшпенділер даласына Брахми және Кхарошхи жазулары таралған. Бұлар Көне Үндістаннан келген. Ғұн заманынан қалған қысқа жазуларды оқу мысалы, Қытай жазбаларындағы «шаньюй» (Моде шаньюй) деген сөздің Ғұн тілінде «Сеңгір» деп дыбысталатынын анықтап берді. Бұл – «биік», «асқақ», «жоғары» деген мағына береді де қазіргі Түркі тілдерінде, мысалы Қазақ тілінде «Сеңгір таулар», «Заңғар көк» сияқты тіркестерде кездесіп отырады. Көне Қытайлықтардың б.з.б. дәуірлердегі «Хунну жазуы» деп отырғаны осы жазу. Кейін б.з.б. 3 ғасырлардан бастап далалыққа Соғды жазулары тарады. Ол ежелгі Қаңлы мемлекетінде б.з.б. 3 және б.з. 5 ғасырлары аралығында кеңінен қолданылған. Мысалы қазіргі Қазақстанның оңтүстігінен табылып отырған «Күлтөбе жазулары» б.з.б. 2-1 ғасырларға жатады.
Көне Түркі жазулары негізінен 6-10 ғасырлар аралығында Ұлы Түркі қағандығы және Көк Түркі қағандығы, Хазар қағандығы кезінде қолданылған. Таралу аймағы Моңғолия-Сібір далаларынан Тибет жеріне дейін және Еуропадағы Венгрия, Чувашия аймақтарына дейін кездесіп отырады. Көне Түркі жазуларының орнына далалыққа көне Ұйғыр жазулары келді. Бұл жазуларды кейде манихей жазулары деп атайды. Оның таралуы Манихей дінінің таралуына байланысты болды. Кейін бұл жазуларды Ислам дінінің ықпалымен енген Араб жазулары ығыстырып шығарды. Кейін осы Араб жазуларының орнына қазіргі Түркі халықтары Латын және Кирилл әліпбилерін қолданады.
2)Қостанай облысы территориясындағы археологиялық ескерткіштер
БЕСТАМАҚ ҚОРЫМЫ
Бестамақ қорымын Әулиекөл ауданының Шілі кентінде 1991 жылы қарапайым бақташы ашты.
Қорым туралы жаңалық Қостанай облысының жалғыз археологиялық зертханасының жетекшісі Виктор Логвинге жетті.
Соңғы жылдары Бестамақ «Мәдени мұра» атты республикалық бағдарламаға кіреді, бұл тек бір ғана археологиялық ескерткіш ғана емес, бірнеше, яғни, тас, қола, көне қола дәуірлері, ерте темір және ортағасырлармен аяқталып, үшмыңжылдықтан біздің дәуіріміздің бірінші ғасырларына дейін.
Бұл ескерткіш 1991 жылдан бастап зерттеуге алынды, осы кезең арасында 170 мола шұңқырлары және салттық ғимараттар табылып, зерттеуге алынды.
Бестамақ обасы – энеолиттен бастап орта ғасырға дейін кең археологиялық шеңберлермен көрсетілген Солтүстік Қазақстан аймағында бірінші,сондай-ақ, жалғыз оба болып саналады
Бестамақ обасы – энеолиттен бастап орта ғасырға дейін кең археологиялық шеңберлермен көрсетілген Солтүстік Қазақстан аймағында бірінші,сондай-ақ, жалғыз оба болып саналады
Солтүстік Қазақстан облысына шекаралас жерде Сарыкөл ауданында үлкен көлдің жағасында жүз жылдан астам тарихы бар Анновка атты кент бар. Билік басындағылардың Ресейдегі колонизациялау жылдарында қазақтың шеткі жерлеріне қоныстанушыларды аударуының негізінде кент құрылды. Аяқталған құрылыс шынында да монументальді болатын. Фрейлине Ұлы Анна Шереметева Императорына бұл жер ұнады.
Бұл жерге кент орнатылып, ол оның есімімен аталды. Тез арада осы орынға болашақ ауыл жеріне шіркеу салынды.
Геоглифтер Қостанай облысындағы өзгеше және теңдессіз ескерткіштерінің бірі болып табылады. Осы ескерткіштің ашылуы жаңа технологиялардың жаппай дамуының арқасында жүзеге асырылған. 2007 жылы ынтагер Дмитрий Дей Google Earth ғарыш суреттерін қарастырып, жер үстінде геометриялық фигуралар мен өрнектердің түрінде ерекше, бірақ нақты түрде айырмалы бейнелерді байқады. Кейінгі зерттеудің көрсеткені бойынша, біз ең құпиялы көне құрылыс – геоглифтерге тап болдық.
Геоглифтер- жер үстіне салынған геометриялық немесе фигуралық өрнектер, әдетте олардың ұзындығы 4 метрден астам болады. Көптеген геоглифтердің үлкендігі соншалық, оларды тек биіктен көруге болады
Дмитрий Дейдің қостанайлық археологтарымен бірге Үштоғай төртбұрышы, Торғай свастикасы, Екідін кресі, Ащытасты крестері, төртбұрышы, сақина мен екі сызық фигураларын ашты. Объекттер қорған үйінділерінен салынған. Бүгінгі күнде 50-ден астам объект ашылды, және олардың барлығы бір жерде – Торғай ендігінде орналасқан
Торғай геоглифтерін тек қазақстандық ғалымдар ғана емес, сонымен қатар шетел ғалымдары да зерттеген, осылай 2013 жылдың жазында Торғай объектілеріне Оксфордтың (Ұлыбритания) ғалымы Мотузайте Гиедре келген. Ағылшын ғалымдарының айтуынша, ең «жас» Торғайлық геоглифтер біздің заманымызға дейінгі бірінші ғасыр мен біздің заманымыздың бірінші ғасыры аралығында салында, яғни олардың жасы 2,5 мың жыл. Сонымен қатар, жер үстінен іс жүзінде көрінбейтін, тек ғарыштан көрінетін Торғайдың ең көне геоглифтерінің жасы 7 мың және одан да үлкен
3)Орыстың ғалым-зерттеушілерінің алғашқы мәліметтері (XVI-XIX ғғ.)
XVIII ғасырдың II жартысында жарық көрген П.И.Рычковтың «Орынбор губерниясының топографиясы», «Орынбор тарихы» атты еңбектерінде қазақ батырлары Арғын Жәнібек пен Тама Есет, олардың қазақ-орыс қатынастарындағы мәмлегерлік қызметтері жайлы баяндалады. 1771 жылы Жоңғарияға қарай қашқан Еділ қалмақтарын қуған арнайы жасақталған әскери қосынының офицері П.И.Рычковтың күнделігінде алғашқы қазақ тархандары Арғын Жәнібек пен Тама Есет туралы, олардың қазақ-орыс қатынастарындағы елшілік қызметтері туралы мәліметтер келтіріледі ал оған дейін XVIII ғасырдың 20-жылдары кезінде қазақ жоңғардан жеңіліп, «Ақтабан шұбырындыға» ұрынғаны мәлім. Әрі жөңкіп, бері жөңкіп, ақырында Орта жүз бен Кіші жүз Сарыарқаның – Алғидың құба жонына қарай ағылып, Сарыарқаның беліне қарай ысырылады. «Алғидың құба жоны» деп Сарыарқа белінің Атбасар, Торғай, Қостанай уездеріндегі созылған жонын айтады
«Алғидың құба жонында» деп қазақтың ескі жырларында келеді. П.И.Рычков өзінің «Топографиясында»ол жотаны Алғидың жоны деп жазады. Сол дөңшемен қосып жүргізген Алғи деген бір батыр бар екен дейді. Жем, Ор, Ырғыз, Торғай, Тобыл, Есіл, Нұра, Сарысу басы, Керей, Қыпшақ, Қоскөл, Құланөтпес, Терісаққан алаптарына келіп құлады. Жем бойында қалмақты, Тобыл бойында башқұртты (қазақ кейде естек деп те айтады) қонысынан аударып қуған. (Сарыарқа – Талдың жері.)
4)Қостанай аймағының тарихы жөнінде мұрағат (архив) материалдары.
: Алғашқыда Қостанай Николаевка деп аталған. 1893 жылы Қазақстанның құрамында болған бұрынғы Торғай облысында жаңадан енген уездік аумақтық-әкімшілік бөлінісіне сәйкес оған Қостанай атауы берілді де, Қостанай уезінің орталығына айналды.
Қостанай атауының шығу тарихы туралы ауыз әдебиеті үлгілері арқылы тараған аңыз-әңгіме көп. Ықылым заманнан бүгінге белгілі деректерде Тобыл жағалауында Қос және Тана есімді егіз қыздың өмір сүргені жайлы айтылады.
Бұл туралы жергілікті ақын Асылбек Шаяхметтің 1996 жылы Қостанай қаласынан шыққан "Пирамида" атты кітабында жазылды. Жуырда қаланың кіреберістегі қақпасына біз айтып отырған аңызға арқау болған егіз қыздың мүсіні орнатылған еді.: Кейін "Қостанай таңы" газетіне Қостанай облысы Лисаков қаласының тұрғыны, еңбек ардагері Қапыш Наурызбаевтың хаты шығады. Онда ол Қостанай атауының шығуын Танай есімді қызбен байланыстырады.