II RP

Dzięki szerokiej autonomii, którą cieszyli się mieszkańcy zaboru austriackiego, jeszcze przed wybuchem wojny powstały tu:

=Związek Walki Czynnej - tajna organizacja, która miała przygotować kadry do walki o niepodległość kraju

=liczne organizacje paramilitarne powiązane z różnymi formacjami politycznymi m.in. Związek Srzelecki i Towarzystwo Strzelec z PPS, Polskie Drużyny Strzeleckie z ruchem narodowym, Drużyny Bartoszowe z ruchem ludowym.

=Komisja Tymczasowych Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych - organ, który skupiał przedstawicieli większości polskich środowisk politycznych (z wyjątkiem komunistów), w zamyśle swoich założycieli miał stanowić zalążek przyszłego rządu narodowego.

Losy ziem polskich i ich mieszkańców

Działania wojenne prowadzone na froncie wschodnim uderzyły bezpośrednio w ludność ziem polskich. Szczególnie niszczące były przemarsze armii rosyjskiej oraz niemieckie bombardowanie Kalisza w 1914 r.

Po ofensywie państw centralnych z 1915 r. Królestwo Polskie, Litwa oraz cześć ziem zabranych znalazły się pod okupacją, a samą Kongresówkę podzielono na strefy podlegające władzom niemieckim oraz austro-węgierskim.

Mieszkańcy ziem polskich byli obywatelami Rosji, Austro-Węgier i Niemiec, dlatego na masową skalę powoływano ich do armii państw zaborczych. Z tego powodu w trakcie I wojny światowej często stawali do walki przeciwko swoim rodakom.

Polskie formacje wojskowe podczas I wojny światowej

Początkowo tylko władze Austro-Węgier zgodziły się na formowanie przez Polaków ich własnych jednostek wojskowych. Z czasem - wobec ogromnych strat ponoszonych na frontach - podobne formacje zaczęto tworzyć także u boku armii niemieckiej i rosyjskiej.

Po stronie państw centralnych

I Kompania Kadrowa - utworzona w Galicji przez Józefa Piłsudskiego, a złożona z członków organizacji paramilitarnych - już 6 sierpnia 1914 r. wkroczyła do Królestwa Polskiego w celu wywołania powstania narodowego przeciwko Rosji. Brak poparcia ze strony miejscowej ludności doprowadził do niepowodzenia tej misji.

W tej sytuacji - dzięki staraniom Naczelnego Komitetu Narodowego - z członków drużyn strzeleckich uformowano Legiony Polskie - ochotnicze oddziały polskie u boku armii austro-węgierskiej. Początkowo istniały dwa legiony, które następnie zostały przeformowane w brygady.

I Brygada - dowodzona przez Józefa Piłsudskiego

16-19. 11. 1914 r. - bitwa pod Krzywopłotami

22-25. 12. 1914 r. -bitwa pod Łowczówkiem

maj 1915 r.- I Brygada wzięła udział w ofensywie wojsk państw centralnych, w wyniku której wyparto Rosjan z KP.

II Brygada dowodzona przez płk. Józefa Hallera walczyła w Bukowinie i w Besarabii. Wiosną 1915 r. szarża legionowej kawalerii pod Rokitną, co w późniejszym czasie przyczyniło się do przerwania linii rosyjskiej.

III Brygada dowodzona przez Bolesława Roję latem 1915 r. toczyła walki na Lubelszczyźnie, potem skierowana została na Wołyń.

Największe straty Polacy ponieśli podczas ofensywy Brusiłowa latem 1916 r. w rejonie Kostiuchniówki.

20.09.1916 r. Legiony Polskie przekształcono w Polski Korpus Posiłkowy.

Wiosną 1917 r. Niemcy zaczęli tworzyć Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wehrmacht), do której chcieli wcielić Polski Korpus Posiłkowy. W zmienionej sytuacji polskiej żołnierze odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec. Kryzys przysięgowy z lipca 1917 r. doprowadził do rozwiązania I i III Brygady, internowania żołnierzy oraz aresztowania Józefa Piłsudskiego (osadzonego w Magdeburgu).

Żołnierze II Brygady złożyli przysięgę na wierność cesarzowi i uczestniczyli w działanaich wojennych po stronie Austro-Węgier do lutego 1918 r. Wówczas zdecydowali się przejść na stronę Rosji. 18 maja 1918 r. stoczyli bitwę pod Koniowem z Niemcami, po czym skapitulowali.

Po stronie ententy

Władze rosyjskie były przeciwne formowaniu polskich oddziałów zbrojnych i hamowały ich powstawanie w innych państwach ententy.

Utworzony w 1914 r. przez polskich ochotnikó z KP Legion Puławski został szybko rozwiązany. Jesienią 1915 r. w armii rosyjskiej wyodrębniono Brygadę Strzelców Polskich, które ściśle podlegała rosyjskiemu dowództwu.

We Francji

-w 1914 r. polscy ochotnicy powołali pododdział Legii Cudzoziemskiej określany mianem bajończyków; formację rozwiązano w 1915 r. na skutek poniesionych strat;

-4.06.1917 r. za zgodą aliantów utworzono Polską Armię zwaną Błękitną Armią we Francji, dowodzoną przez gen. Józefa Hallera.

W USA - mimo wysiłków I.J.Paderewskiego - nie udało się utworzyć polskich oddziałów. Ochotnicy wstępowali do wojsk amerykańskich lub do Błękitnej Armii.

Działalność konspiracyjna

Polska Organizacja Wojskowa została powołana w 1914 r. z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w celu walki z zaborcą rosyjskim. Na czele tajne organizacji stanął sam Piłsudski, a po jego aresztowaniu - Edward Rydz-Śmigły. POW działała w Królestwie Polskim i Galicji, a w końcowej fazie wojny uczestniczyła w przejmowaniu władzy przez polskie ośrodki polityczne.

Polskie insytucje polityczne

U boku państw centralnych

W sierpniu 1914 r. w Krakowie założono Naczelny Komitet Narodowy, który podjął działania - w celu odbudowy polskiej państwowości u boku Austro-Węgier (m.in. doporwadził do uworzenia Legionów Polskich).

Po opanowaniu ziem polskich przez państwa centralne, w styczniu 1917 r., niemieckie władze okupacyjne powołały w Warszawie Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego. Złożona z Polaków Rada pełniła funkcję władzy wykonawczej i tworzyła polskie struktury administracji, sądownictwa i oświaty.

We wrześniu 1917 r. Tymczasową Radę Stanu - decyzją władz okupacyjnych - zastąpiła Rada Regencyjna, która powołała Radę Ministrów z Janem Kucharzejewskim na czele i starała się umacniać polskie wojska, sądownictwo i szkolnictwo.

U boku państw ententy

W listopadzie 1914 r. w Warszawie powstał Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. KNP dążył do utworzenia wosjk polskich u boku armii rosyjskiej, co się jednak nie powiodło.

Po ofensywie państw cetralnych z 1915 r. Komitet przeniósł się do Rosji, a ostatecznie jego działacze udali się na emigrację na zachód Europy.

15 sierpnia 1917 r. w Lozannie w Szwajcarii powołali oni kolejny Komitet Narodowy Polski, Na jego czele stanął ponownie Roman Dmowski, a przedstawicielem na USA został I.J.Paderewski. Komitet miał swoją siedzibę w Paryżu, występował jako reprezentacja narodu polskiego i był uznawany przez rządy państw ententy.

Sprawa polska w polityce zaborców i na arenie międzynarodowej

U progu wojny sprawa polska była uznawana za wewnętrzny problem państw zaborczych. Po rozpoczęciu działań zbrojnych ich władze wydały odezwy do Polaków:

- 14 sierpnia 1914 r. wielki książe Mikołaj Mikołajewicz, głównodowodzący armii rosyjskiej, zapowiedział zjednoczenie ziem polskich pod carskim berłem i nadanaie im autonomii

-państwa centralne skierowały ogólnikowe wezwane do mobilizacji

Przeciągające się walki i rosnące straty w ludziach po stornie państw centralnych sprawiły, że 5 listopada 1916 r. została ogłoszona odezwa dwóch cesarzy (Akt 5 listopada), która zapowiadała utworzenie Królestwa Polskiego, jako dziedzicznej monarchii bez określania jej granic.

Wkrótce deklarację odbudowy państwa polskiego złożył także car Rosji, dzięki czemu sprawa polskie zyskała wsparcie państw ententy.

Po rewolucji lutowej i odsunięciu cara od władzy prawo Polaków do budowy własnego państwa uznała Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych, a 30 marca 1917 r. rosyjski Rząd Tymczasowy uznał prawo Polaków do samostanowienia.

W nowych okolicznościach politycznych intensywną działaność polityczną i propagandową na rzecz odbudowy niepodległej Polski prowadzili członkowie Komitetu Nardowego Polskiego. Szczególną rolę odegrał Ignacy Jan Paderewski, który nakłonił do poparcia tej idei prezydenta USA.

8 stycznia 1918 r. prezydent USA Thomas Woodrow Wilson przedstawił w orędziu do Kongresu program pokojowy złożony z 14 punktów. Trzynasty punkt orędzia głosił konieczność odbudowy niepodległego państwa polskiego z dostępem do morza.

3 czerwca 1918 r. rządy Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch w tzw. deklaracji wersalskiej ogłosiły poparcie dla idei odbudowy niepodległej Polski.

Ośrodki władzy państwowej i pierwsze władze centralne

Ośrodki władzy u schyłku wojny

U schyłku wojny najsilniejszym ośrodkiem władzy na ziemiach polskich była Rada Regencyjna, która:

-utrzymała kontrolę nad administracją i Polską Siłą Zbrojną na obszarze okupowanym przez Niemcy;

- 7 października 1918 r. wydała manifest ogłaszających powstanie niepodległej Polski

-była postrzegana jako organ władz okupacyjnych i nie cieszyła się poparciem społecznym

W obliczu spodziewanje klęski państw centralnych na ziemiach polskich zaczęła powstawać nowe ośrodki władzy:

-27 października 1918 r. w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele;

- w nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie utworzono Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim jako premierem

- na terenie zaboru pruskiego tworzono Polskie Rady Ludowe, które powołały Naczelną Radę Ludową; od grudnia 1918 r. działał tu także Polski Sejm Dzielnicowy

Pierwsze władze centralne

10 listopada 1918 r. do Warszawy przybył z Magdeburga Józef Piłsudski. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała mu naczelne dowództwo sił zbrojnych, a 14 listopada - pełnię władzy.

18 listopada Piłsudski powierzył misję tworzenia rządu Jędrzejowi Moraczewskiemu, a sam - na mocy dekretu z 22 listopada - objął funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa.

Socjalistyczny rząd Moraczewskiego wprowadził:

-ośmiogodzinny dzień pracy

-ubezpieczenia społeczne dla pracowników

-płacę minimalną

-demorkatyczną ordynację wyborczą do Sejmu Usatwodawczego, na mocy której wybory miały być powszechne, równe, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne, a prawa wyborcze uzyskały również kobiety.

Rząd Moraczewskiego nie został uznany przez państwa ententy, dlatego Piłsudski zdecydował się go zdymisjonować, a w zamian 16 stycznia 1919 r. funkcję premiera powierzył Ignacemu Janowi Paderewskiemu.

Rząd Paderewskiego uzyskał poparcie wszystkich sił politycznych w kraju i Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, dzięki czemu został również uznany przez państwa ententy i wziął udział w konferencji pokojowej w Paryżu.

Kształtowanie się zachodniej granicy II RP

Konferencja paryska

U schyłku wojny kształt granic przyszłej Polski pozostawał nieokreślony.

Na konferencji paryskiej, która trwała od 18 stycznia 1919 r. do 21 stycznia 1920r., polscy delegaci Roman Dmowski i Ignacy Jan Paderewski postulowali przywrócenia Polsce ziem wchodzących w skład RP w 1772 r. wraz z nabytkiemi na Śląsku i na Mazurach.

W sprawie granicy polsko-niemieckiej traktat wersalski przewidywał:

- włączenie do Polski Wielkopolski (już faktycznie opanowanej przez Polaków) i cześci Pomorza Gdańskiego.

-ustanowienie Gdańska wolnym miastem pod patronatem Ligi Narodów;

-przeprowadzenie plebiscytów, które miały rozstrzygnąć o przynależności państwowej Górnego Śląska, Warmii i Mazur.

Wielkopolska

Wielkopolska została przyłączona do Polski po zwycięskim powstaniu wielkopolskim, które trwało od gudnia 1918r. do lutego 1919r.

Od listopada na ziemie zaboru pruskiego powracali polscy żołnierze służący dotąd w niemieckiej armii, co wzmacniało napięcia.

26 grudnia 1918 r. do Poznania przyjechał Ignacy Jan Paderewski, co przyniosło dalszy wzrost napięć pomiędzy Polakami i Niemcami.

27 grudnia w mieście wybuchły walki.

Z oddziałów ochotniczych powstała Armia Wielkopolska, na której czele stanął gen. Józef Dowbor-Muśnicki.

Do połowy stycznia Polakom udało się wyzwolić znaczną część regionu.

16 lutego 1919 r. - pod naciskiem marszałka Francji Ferdynanda Focha, który zagroził wznowieniem walk na froncie zachodnim - Niemcy zrezygnowali z działań zbrojnych.

Przyłączenie Wielkopolski potwierdził ostatecznie traktat wersalski.

Pomorze

Części Pomorza Gdańskiego - 70 km wybrzeża bez Gdańska - została włączona do Polski w styczniu 1920 r. na mocy traktatu wersalskiego.

Gdańsk został neutralnym państwem-miastem i jako Wolne Miasto Gdańsk funkcjonował pod protektoratem Ligi Narodów, która nadała mu konstytucję i ustrój demokratyczny. Polska miała zagwarantowany dostęp do jego portu morskiego i reprezentowała Gdańsk na forum międzynarodowym.

Górny Śląsk

Traktat wersalski przewidywał, że o przynależności Górnego Śląska zdecyduje plebiscyt.

Stosunki między Polakami i Niemcami w regionie były bardzo napięte. W reakcji na antypolskie działania 17 sierpnia 1919 r. wybuchło I powstanie śląskie, które po tygodniu walk zakończyło się klęską Polaków. Pod jego wpływem na sporny obszar sprowadzano jednak wojska alianckie.

Kolejne akty przemocy wobec Polaków doprowadziły do wybuchu II powstania śląskiego, które trwało sześć dni (19-25 sierpnia 1920r.). W jego wyniku zlikwidowano niemiecką policję, a w zamian powołano mieszaną polsko-niemiecką formację porządkową.

20 marca 1921 r. odbył się plebiscyt. Zgodnie z jego wynikami większość regionu miała znalaźć się w granicach Niemiec.

W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło dobrze przygotowane III powstanie Śląskie. Walki trwały do 5 lipca. Na czele zrywu stanął Wojciech Korfanty.

Sukces powstańców sprawił, że Rada Ambasadorów państw ententy odrzuciła wyniki plebiscytu. 20 października, 1921 r. przedstawiono nowe zasady podziału Górnego Śląska- Polsce przyznano dobrze uprzemysłowioną część spornego obszaru, obejmującą 29% jego terytorium i 46% ludności.

16 lipca 1922 r. przyznany obszar włączono do Polski.

Śląsk Cieszyński

Zamieszkiwany przez ludność polską i czeską region został zajęty przez wojska czeskie w styczniu 1919 r., gdy Polacy byli zajęci walkami z Ukraińcami.

Eskalacji konfliktu zapoboegła interwencja państw ententy, które zapowiedziały, że o losach terytorium rozstrzygnie plebiscyt.

Ostatecznie o podziale Śląska Cieszyńskiego zdecydował arbitraż -odgórna decyzja zachodnich mocarstw podjęta 28 lipca 1920 r. na konferencji w Spa. Czechosłowacja otrzymała większą i bardziej uprzemysłowioną część terytorium, a poza granicami Polski zostało ponad 150 tys. Polaków.

Warmia, Mazury, Powiśle

Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego o losach Warmii, Mazur i Powiśla rozstrzygnął plebiscyt, który przeprowadzono 11 lipca 1920 r. gdy ofensywa bolszewicka zbliża się do Warszawy.

W tych okolicznościach za przyłączeniem do Polski zagłosowało jedynie 3,3% ludności.

Do II RP włączno w efekcie pięć gmin na Warmii i trzy na Mazurach.

Kształtowanie się wschodniej granicy II RP

Koncepcja granicy wschodniej

U progu niepodległości sformuowano dwie koncepcje przebiegu wschodniej granicy odrodzonej Polski:

-koncepcja inkorporacyjna autorstwa Romana Dmowskiego i propagowana przez stronników Narodowej Demokracji zakładała włączenie do Polski rozległych ziem, na których dominowała ludność polska, i asymilację przedstawicieli zamieszkujących je mniejszości narodowych;

-koncepcja federacyjna głoszona przez Józefa Piłsudskiego zakładała utworzenie federacji złożonej z Polski oraz Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy, które miały oddzielać RP od komunistycznej Rosji, uznawanej przez Piłsudskiego za głównego wroga odrodzonej RP

Wojna polsko-ukraińska (1918-1919)

Napięcia polsko-ukraińskie nasiliły się już w styczniu 1918 r., gdy proklamowano utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej, która zgłaszała pretensje do Galicji Wschodniej.

U schyłku wojny, w obliczu rozpadu Austro-Węgier, Ukraińcy zamieszkujący Galicję Wschodnią ogłosili utworzenie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL) ze stolicą we Lwowie.

1 listopada ich wojska podjęły próbę zajęcia Lwowa, jednak zostały powstrzymane przez polskie oddziały ochotnicze. W walkach istotną rolę odegrała młodzież, tzw. Orlęta Lwowskie.

Walki o Lwów i Galicję Wschodnią rozstrzygnęły się po sprowadzeniu na front Błękitnej Armii gen. Hallera, dzięki której Polacy opanowali tereny do rzeki Zbrucz, osiągając przedwojenną granicę Rosji i Austro-Węgier.

We wrześniu 1919 r. odpisano zawieszenie broni.

Ostatecznie w 1923 r. przynależność Galicji Wschodniej do Polski została uznana na arenie międzynarodowej.

Wojna polsko-bolszewicka

Pomimo trwającej w Rosji wojny domowej na przełomie 1918 i 1919r. Armia Czerwona zajmowała ziemie opuszczane przez wojska niemieckie, dążąc do rozszerzania rewolucji na Zachód.

W lutym 1919 r. doszło do pierwszych starć wojsk polskich z oddziałami sowieckimi.

Wiosną 1919 r. Polacy rozpoczęli ofensywę, dzięki której m.in. Wilno. Jesienią działania te zostały jednak wstrzymane, gdyż Piłsudski obawiał się, że przyczynią się one do porażki bolszewików w walkach z białymi, których naczelnik państwa uważał za większe zagrożenie dla niepodległości Polski.

W kwietniu 1920 r. Piłsudski zawarł sojusz z Symonem Petlurą stojącym na czele Ukraińskiej Republiki Ludowej. Polska uznała niepodległość Ukrainy na wschód od Zbrucza, a Ukraina zrzekła się Galicji Wschodniej i części Wołynia.

W maju 1920 r. ofensywa polsko-ukraińska (tzw. wyprawa kijowska) zakończyła się zajęciem Kijowa.

Już 14 maja 1920 r. ruszyła jednak wielka ofensywa Armii Czerwonej. Dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego i Siemiona Budionnego wojska uderzyły na Białoruś i Ukrainę, szybko spychając siły polskie na zachód.

1 lipca 1920 r. powołano Radę Obrony Państwa z Piłsudskim na czele. Zabiegano także o wparcie w mediacjach z Rosją Sowiecką ze strony państw ententy, jednak ich liderzy oczekiwali od Polski zrzeczenia się Wilna i zgody na wyznaczenie wschodniej granicy kraju na linii Curznona. Ostatecznie alianci udzielili Polsce wsparcie wojskowego (doradcy, amunicja, sprzęt wojskowy).

W lipcu bolszewicy powołali Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który miał objąć władzę na ziemiach polskich po ich zwycięstwie.

Na początku sierpnia 1920 r. bolszewicy zbliżyli się do linii Wisły, na której opartą polską obronę.

13 sierpnia 1920 r. rozpoczęła się Bitwa Warszawska, wojska polskie powstrzymały atak na stolicę kraju, a 16 sierpnia przeprowadziły kontruderzenie znad Wieprza, która zadała Armii Czerwonej duże straty i zmusiło ją do całkowitego odwetu.

Zwycięstwo polskich wojsk było tak nieoczekiwane, że określano je mianem cudu nad Wisłą. Bitwa Warszawska ocaliła II RP i powstrzymywała ekspansję komunizmu na zachód Europy, dlatego uznaje się ją za jedno z przełomowych starć w dziejach świata.

We wrześniu 1920 r. Polacy odnieśli zwycięstwo w bitwie nad Niemnem, a w październiku zawarto rozejm kończący działania wojenne.

18 marca 1921 r. w Rydze podpisano traktat pokojowy, w którym:

-granicą pomiędzy Polską a Rosją Sowiecką wyznaczono na linii od Dźwiny przez Białoruś do Zbrucza i Dniestru (była bliska postulatom Romana Dmowskiego);

-ustalono zasady wymiany jeńców i repatriacji; zagwarantowano wzajemne poszanownie suwerenności państwowej oraz praw mniejszości narodowych

-Rosja Sowiecka zobowiązała się wypłacić 30 mln rubli w złocie z tytułu odszkodowania za wkład ziem polskich w gospodarkę Rosji, zwrócić dzieła sztuki i zabytki kultury polskiej, a także zagarnięty podczas wojny tabor.

Wileńszczyzna

Po wojnie Litwini dążyli do budowy własnego, suwerennego państwa, którego cześcią miały być, Wileńszczyzna.

Wiosną 1919 r. Polacy zajęli Wilno, ale latem 1920 r. opuścili je, uciekając przed Armią Czerwoną.

W sierpniu 1920 r. bolszewicy przekazali Wilno Litwinom, umiejętnie podsycając konflikt polsko-litewski.

W październiku 1920 r. Piłsudski polecił gen. Lucjanowi Żelgowskiemu upozorować bunt jego oddziałowi (bunt Żeligowskiego) - polskie wojska zajęły Wileńszczyznę i proklamowały tu powstanie niezależnego państwa - Litwy Środkowej.

W 1922 r. sejm Litwy Środkowej podjął decyzję o przyłączeniu tego rejonu do Polski.

Włączenie Litwy Środkowej do Polski w 1923 r. zaakceptowała Rada Ambasadorów, ale Litwa zerwała stosunki dyplomatycznem z Polską i nie nawiązywała ich aż do 1938 r.

20 lutego 1919 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił małą konstytucję, która określała tymczasowe zasady funkcjonowania państwa. Na jej mocy:

-najważniejszym organem stał się sejm, który uzyskał wyłączne kompetencje stanowienia prawa

-ograniczono uprawnienia naczelnika państwa, który miał nadal reprezentować Polskę za granicą i odpowiadać za kwestie obronności, ale premiera i ministrów miał odtąd powoływać w porozumieniu z sejmem, utracił inicjatywę ustawodawczą, a jego akty wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra

Funkcję naczelnika państwa powierzono ponownie Józefowi Piłsudskiemu.

Konstytucja marcowa

17 marca 1921 r. Sejm Ustawodoawczy przyjął Konsytucję RP, która określana jest zwyczajowo jako konstytucja marcowa. Na jej mocy w RP wprowadzono:

-ustrój demokracji parlamentarnej (z przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą)

-trójpodział władzy

-równość wszystkich obywateli - bez względu na płeć i narodowość - wobec prawa (zniesiono przywileje stanowe i rodowe);

-gwarancje nietykalności mienia, wolności słowa, druku i zrzeszenia się oraz wolności sumienia i wyznania

Ustrój RP wg. konstytucji marcowej

WŁADZA USTAWODAWCZA

Sejm

-składał się z 444 posłów

-stanowił prawa i miał inicjatywę ustawodawczą

-uchwalał budżet

-ratyfikował traktaty międzynarodowe

-kontrolował rząd

Senat

-składał się ze 111 senatorów

-posiadał prawo weta zawieszającego ustawę na 30 dni

-nie posiadał inicjatywy ustawodawczej

WŁADZA SĄDOWNICZA -Niezawisłe sądy; Trybunał Stanu

Zgromadzenie Narodowe

-wybierało prezydenta

-mogło zimieniać konstytucję

Naród

-wybierał posłów i senatorów (w wyborach pięcioprzymiotnikowych)

WŁADZA WYKONAWCZA

Prezydent

-był wybierany na siedmioletnią kadencję

-odpowiadał przed parlamentem

-reprezentował państwo za granicą

-nie posiadał inicjatywy ustawodoawczej

-powoływał rząd

-mógł rozwiązać parlament

Rada Ministrów (rząd) - odpowiadał przed parlamentem

-premier był mianowany przez prezydenta

-prowadził politykę krajową i zagraniczną

-posiadał inicjatywę ustawodawczą

Scena polityczna i wybory parlamentarne w 1922 r.

Scena polityczna

Podziały polityczne ukształtowane u schyłku XIX w. utrzymały się również po odzysakniu niepodległości. Największą rolę odegrały partie narodowe, chrześcijansko-demokratyczne, ludowe i lewicowe, a także ruchy reprezentuujące mniejszości narodowe.

Chodź dawne stronnictwa polityczne zaczęły tworzyć ogólnopolskie struktury, to spory programowe prowadziły także do licznych podziałów w obrębie istniejących ugrupowań.

Ostatecznie życie polityczne II RP cechowały:

-rozdrobnienie sceny politycznej - mnogość niewielkich stronnictw

-niski poziom kultury politycznej

-partyjniactwo

-duża nistabilność polityczna (do maja 1926 r. utworzono 13 rządów).

Wybory parlamentarne w 1922 r.

W listopadzie 1922 r. odbyły się pierwsze wybory parlamentarne rozpisane zgodnie z konstytucją marcową, a Sejm Ustawodawczy zakończył swoją misję.

W wyborach zwycięstwo odniósł Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (koalicja ugrupowań prawicowych), jednak jego wynik nie pozwalał na zbudowanie stabilnej większości parlamentarnej.

Najważniejsze ugrupowania polityczne u progu niepodległości

Związek Ludowo-Narodowy (ZLN, Narodowa Demokracja, endecja) - Roman Dmowski

-założenia:

=solidaryzm narodowy zakładający naturalną wspólnotę interesów członków różnych warstw i klas społecznych (w obrębie narodu)

=ograniczenie praw mniejszości narodowych i dążenie do ich polonizacji

=poparcie dla demokracji parlamentarnej

=wyraźna antyniemieckość w polityce zagranicznej

Polskie Stronnictwo Chrześcijanskiej Demokracji i Narodowa Partia Robotnicza (NPR) - Wojciech Korfanty

-założenia:

=praktyczna realizacja społecznej nauki Kościoła (inspirowanej naukami papieżą Leona XIII)

=odrzucenie idei rewolucyjnych i socjalistycznych

Polskie Stronnictwo Ludowe-Piast - Wincenty Witos, Maciej Rataj

-cele:

=reforma rolna

=poszanowanie własności prywatnej

=poparcie dla demokracji parlamentarnej

=przywiązanie do tradycji narodowych i katolickich

Polskie Stronnictwo Ludowe-Wyzwolenie - Stanisław Thugutt

-cele:

=radykalna reforma rolna

=upowszechnienie świeckiej oświaty

Polska Partia Socjalistyczna (PPS) - Ignacy Daszyński, Jędrzej Moraczewski

-cele:

=poparcie dla demokracji parlamentarnej i nadania szerokich praw obywatelskich

=głębokie reformy społeczne (ochrona pracowników, bezpłatna edukacja) i gospodarcze (uspołecznienie głównych gałęzi gospodarki)

=wprowadzenie równouprawnienia kobiet i mężczyzn

=nadanie autonomii mniejszościom narodowej

Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP) - Adam Warski

-cele:

=obalenie dotychczasowych stosunków społecznych

=walka robotników i chłopów przeciwko kapitalizmowi, wprowadzenie dyktatury proletariatu

Wybory prezydenckie w 1922 r.

9 grudnia 1922 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało pierwszego prezydenta RP Gabriela Narutowicza.

Narutowicz został zgłoszony przez PSL-Wyzwolenie, a zwyciężył dzięki poparciu ugrupowań centralnych i posłów mniejszości narodowych.

Kontrkandydatami Narutowicza byli:

-Maurycy Zamoyski (popieramy przez prawicę)

-Stanisław Wojciechowski (PSL-PIast)

-Ignacy Daszyński (PPS)

-Jan Baudouin de Courtenay (zgłoszony przez mniejszości narodowe).

Po wyborach prasa endecka rozpętała nagonkę na prezydenta-elekta, zarzucając mu ateizm i przedstawiając go jako prezydenta narzuconego przez mniejszości narodowe.

11 grudnia 1922 r. Gabriel Narutowicz został zaprzysiężony na urząd prezydenta, a 16 grudnia 1922 r. został zamordowany przez zwolennika endecji Eligiusza Niewiadomskiego.

Po zabójstwie prezydenta na czele państwa stanął marszałek sejmu Maciej Rataj, a na urząd premiera powołano Władysława Sikorskiego.

20 grudnia 1922 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, dawnego współpracownika Piłsudskiego.

Polityka zagraniczna

Sytuacja międzynardoowa II RP była na początku trudna:

=spośród sąsiednich państw przyjazne stosunki łączyły ją jedynie z Łotwą i Rumunią;

=spśród europejskich mocarstw tylko Francja postrzegała ją jako sojuszniczkę na wypadek rywalizacji z Niemcami (Wielka Brytania i Włochy nie chciały wspierać Polski, żeby nie umacniać Francji, a USA wróciły w latach 20. do polityki izolacjonizmu).

=nieudane zmiany rządów i duże trudności gospodarcze uniemożliwiły prowadzenie efektywnej polityki zagranicznej.

W 1921 r. podpisano:

=polsko-francuski traktat sojuszniczy, który przewidywał wzajemną pomoc w razie agresji niemieckiej na którąś ze stron oraz udzielenie wsparcia przez Francję w razie ataku ze strony Rosji Sowieckiej na Polskę;

=polsko-rumuński traktat sojuszniczy, który zakładał wzajemną pomoc w razie agresji sowieckiej

Dalsze pogorszenie międzynardowego położenia RP przyniosły:

- w 1922 r. traktat w Rapallo - na mocy którego Republika Weimarska i Rosja Sowiecka rozpoczęły współpracę gospodarczą

- w 1925 r. traktat w Locarno, w którym Niemcy gwarantowały nienaruszalność granic Belgii i Francji, a sprawę granic polsko-niemieckich pominięto.

Napięte relacje z Niemcami sprawiły, że:

=w 1925 r. wybuchła polsko-niemiecka wojna celna, w trakcie której za pomocą restrykcji gospodarczych Niemcy próbowały uzyskać ustępstwa polityczne ze strony Polski;

=po wstąpieniu w 1926 r. Republiki Weimarskiej do Ligi Narodów spory pomiędzy mniejszością niemiecką i polskimi władzami zaczęto rozpatrywać na arenie międzynardowej

Z kolei napięcia na pograniczu z ZSRS doprowadziły do stworzenia w 1924 r. Korpusu Ochrony Pogranicza - specialnej formacji wojskowej strzegącej wschodniej granicy państwa.

Przebieg (12-14 maja 1926r.)

12 maja 1926 r.:

-oddziały wierne Piłsudskiemu zajęły prawobrzeżną część Warszawy;

-Józef Piłsudski spotkał się na moście Poniatowskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim, który opowiadał się po stronie legalnie obranych władz i odmówił zdymisjonowania rządu Witosa;

- w Warszawie rozpoczęły się walki pomiędzy siłami rządowymi i oddziałami Piłsudskiego

13 maja 1926 r.:

-siły Piłsudskiego zaczęły zyskiwać przewagę, m.in. dzięki strajkowi kolejarzy, który uniemożliwił przerzucenie do stolicy wsparcia wojsk lojalnych wobec władz państwowych.

14 maja 1926 r.:

-aby ograniczyć liczbę ofiar, prezydent Stanisław Wojciechowski i premier Wincenty Witos ustąpili ze swoich urzędów

-tymczasowe obowiązki głowy państwa przejął - zgodnie z konstytucją - marszałek sejmu Maciej Rataj

Skutki

W walkach w Warszawie zginęło ponad 350 osób

Legalne władze państwa zostały obalone, a w ich miejsce:

-powołano pozaparlamentarny rząd Kazimierza Bartla (zwolennika marszałka)

- 31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało Piłsudskiego na prezydenta RP, jednak marszałek odmówił objęcia tego urzędu, a w zamian stanął na czele utworzonego specjalnie dla niego Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, który zapewniał mu kontrolę nad armią;

-1 czerwca 1926 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta kandydata wskazanago przez Piłsudskiego- Ignacego Mościckiego.

W Polsce zaczęto wprowadzić autorytarny system rządów - pierwszym krokiem w tym kierunku była nowela sierpniowa uchwalona przez sejm 2 sierpnia 1926 r. Ta ustawa istotnie zmniejszała rolę parlamentu, a umacniała pozycję prezydenta, nadając mu prawo do rozwiązywania parlamentu oraz prawo wydawania rozporządeń z mocą ustawy.

Rządy sanacji

Zamach majowy doprowadził do przjęcia władzy przez zwolenników Józefa Piłsudskiego, których określa się mianem obozu sanacji.

Wśród celów politycznych Piłsudskiego, obok sanacji, istotną rolę odgrywało także wzmocnienie władzy wykonawczej i poprawa położenia obywateli.

Utrzymujące się do 1939r. rządy sanacji przyniosły:

-zmniejszenie roli sejmu i partii politycznych

-ograniczenie praw obywatelskich

-szeroką wymianę kadr w wojsku i adminisytracji na osoby lojalne wobec Piłsudskiego;

-rozwój kultu wodza - początkowo Józefa Piłsudskiego, a po jego śmierci - marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego.

Życie polityczne 1926-1935

Głębsze zmiany ustrojowe wymagały umocnienia wpływów sanacji w parlamencie - w listopadzie 1927 r. utworzono Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), który skupiał jej zwolenników.

W 1928 r. w pierwszych wyborach parlamentarnych przeprowadzonych po zamachu majowym, BBWR odniósł zwycięstw, ale nie uzyskał większości pozwalającej na samodzielne rządy w państwie i zmianę konstytucji.

Pomimo braku większości parlamentarnej sanacja utworzyła własny gabinet ministrów, złożony głównie z byłych oficerów legionowych - "rząd pułkowników".

W listopadzie 1929 r. lewicowe i centrowe partie opozycyjne zawiązały Związek Obrony Państwa i Wolności Ludu, zwany zwyczajowo Centrolewem, którego celem było zahamowanie antydemokratycznych posunięć rządu.

Powstanie Centrolewu i pogarszająca się sytuacja gospodarcza zradykalizowały działania sanacji:

- w sierpniu 1930 r. aresztowano przywódców opozycji (m.in. Wincenta Witosa i Wojciecha Korfantego) pod zarzutem przygotowania do zamachu stanu i osadzono w więzieniu w Brześciu nad Bugiem (na przełomie 1931 i 1932 r. skazano ich w tzw. procesie brzeskim na kary więzienia);

- w trakcie kampanii wyborczej władze ograniczały wolność słowa oraz prawa mniejszości narodowych i unieważniły opozycyjne listy wyborcze

- w trakcie wyborów na dużą skalę stosowano fałszerstwa wyborcze ("cud nad urną")

Ostatecznie przeprowadzone w listopadzie 1930 r. wybory brzeskie zakończyły się zwycięstwem BBWR, który uzyskał 249 mandatów w sejmie (na 444 miejsc.)

W 1934 r. wyrazem dalszego zaostrzenia autorytarnego kursu sanacji stało się utworzenie obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej, czyli faktycznie więzienia politycznego.

Konsytutucja kwietniowa (1935 r.)

Uzyskanie większości w parlamencie pozwoliło podjąć pracę nad nową konstytucją, którą jednak uchwalono dopiero 23 kwietnia 1935 r.

Konstytucja kwietniowa:

-wprowadziła w Polsce system prezydencki, radykalnie poszerzając uprawnienia prezydenta kosztem parlamentu (wprowadzono system dyktatury autorytarnej):

= zniosła w Polsce trójpodział włądzy

=cześćiowo ograniczyła prawa obywtaelskie, w zamian podkreślając obowiązki obywateli wobec państwa

=zmniejszyła rolę partii politycznych w procesie wyborczym (partie nie mogły same wyznaczać swoich kandydatów na posłów);

=ograniczyła niezależność sądów

Ustrój RP wg konsytucji kwietniowej

Prezydent

-był wybierany na siedem lat przez Zgromadzenie Elektorów

-sprawował władzę wykonawczą - powoływał i odwoływał premiera i ministrów

-sprawował władzę ustawodawczą -miał prawo wydawać dekrety z mocą ustaw, wetować ustawy sejmu i rozwiązać parlament, mianował 2/3 senatorów

-jego władza nie podlegała kontroli (odpowiadał przed Bogiem i historią)

-reprezentował państwo za granicą

-był zwierzchnikiem sił zbrojnych

Rada Ministrów (rząd)

-administrowała państwem

-wdrażała ustawy sejmowe i dekrety prezydenckie

-odpowiadała przed prezydentem

Zgromadzenie Elektorów

-wybierało prezydenta

-składało się z 5 wirylistów (mężów zaufania) i 75 elektorów wybieranych w 2/3 przez sejm i w 1/3 przez senat

Naród

-wybierał posłów spośród kandydatów zaproponowanych przez Zgromadzenie Okręgowe

-elita społeczeństwa wybierała 2/3 senatorów

Sejm

-składał się z 208 posłów

-był wyłaniany w wyborach czteroprzymiotnikowych (powszechnych, tajnych, bezpośrednich i równych)

-miał ograniczoną funkcję ustawodawczą

-pełnił ograniczoną kontrolę nad rządem

-ustalał budżet

Senat

-składał się z 96 senatorów

- w 1/3 wybierany przez prezydenta, w 2/3 wybierany przez wąską grupę wyborców

Sądy

-sędziowie byli mianowani przez prezydenta, ale nieusuwalni

Życie polityczne w latach 1945-1929

Wkrótce po przyjęciu konsytucji kwietniowej, 12 maja 1935 r., zmarł Józef Piłsudski.

Nowym przywódcą obozu sanacji został gen. Edward Rydz-Śmigły, który objął funkcję Genralnego Inspektora Sił Zbrojnych zapewniającą kontrolę nad armią (w 1936 r. otrzymał także stopień marszałka).

Odtąd obóz sanacji tworzyły trzy ośrodki włądzy:

-grupa Zamek - skupiona wokół prezydenta Mościciekiego zajmowała się przede wszystkim gospodarką państwa

-grupa Klonowa - (grupa GISZ, od Główny Inspektorat Sił Zbrojnych) skupiona wokół marszałka Rydza-Śmigłego zajmowała się polityką zewnętrzną

Już w 1935 r. rozwiązano BBWR, a w zamian dwa lata później utworzono Obóz Zjednoczenia Narodowego (Ozon), który obok haseł sanacji odwoływał się taże silniej do tradycji narodowej i katolickiej.

Równoległe przmiany zachodziły także w kręgach opozycji:

- w 1934 r. ze Stronnictwa Narodowego wyodrębił się Obóz Narodowo-Radykalny (ONR), który otwarcie głosił antysemityzm i dażył do przejęcia władzy, za co został zdelegalizowany;

- w 1936 r. w Szwajcarii wokół Ignacego Jana Paderewskiego i Władysława Sikorskiego zawiązano Front Morges - porozumienie stronnictw centrowych, które dążyły do demokratyzacji życia politycznego w Polsce.

W drugiej połowie lat 30. trudna sytuacja gospodarcza, społeczna i międzynarodowa sprawiła, że rosnącą popularność zyskiwały radykalne hasła komunistyczne, faszystowskie i nacjonalistyczne.

Polityka zagraniczna obozu sanacji

Politykę zagraniczą obozu sanacji kształtowali głównie Józef Piłsudski i płk Józef Beck, pełniący od 1932 r. funkcję ministra spraw zagranicznych.

Wobec osłabienia sojuszu z Francją po zawarciu przez nią traktatu w Locarno zaczęto wdrażać politykę równej odległości w relacjach z Berlinem i Moskwą. Starano się, aby stosunki z obydwoma sąsiadami układały się podobnie i nie mogły stanowić pretekstu do ataku dla którejkolwiek ze stron.

Polityka ta pozwoliła czasowo unormować stosunki z sąsiadami:

- w lipcu 1932 r. RP zawarła pakt o nieagresji z ZS (gwarantujący m.in. nienaruszalność granicy wschodniej);

- w styczniu 1934 r. została podpisana polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy, co otworzyło okres zbliżenia w relacjach z rządzonymi już przez Hitlera Niemcami.

Po śmierci Piłsudskiego minister Beck próbował wdrożyć koncepcję Międzymorza - szerokiego sojuszu państw położonych między morzami Bałtyckim, Czarnym i Adriatyckim. Jednak działania te zakończyły się niepowodzeniem (ociepliły się jedynie relacje z Węgrami).

W marcu 1938 r. na skutek ultimatum (a więc faktycznie groźby wojny) wystosowanego przez polsie władze nawiązano stosunki dyplomatyczne z Litwą.

Sytuacja Polski u progu II WŚ

Polityka równej odległości miała zapewnić czas na wzmocnienie RP - przywódcy sanacji zdawali sobie sprawę z nieuchronności wojny z Niemcami lub ZSRS.

Zajęcie Zaolzia

-zawarty pod presją Hitera układ w Monachium, który odbierał Czechosłowacji Sudety, skłonił polskie władze do wystosowania wobec czeskich władz ultimatum w sprawie Zaolzia - spornych terenów zajętych w 1919 r. przez Czechosłowację.

-znajdujący się w tragicznym położeniu czeski rząd nie był w stanie sprzeciwić się polskim żądaniem i zgodził się na oddanie tych ziem RP - 2 października 1938r. Wojsko Polskie zajęło Zaolzie.

-Zajęcie Zaolzia wzbudziło ogromny entuzjazm w polskim społeczeństwie, które postrzegało je jako świadectwo odbudowy mocarstwowości Polski, spowodowało jednak też wyraźne pogorszenie relacji z państwami zachodnimi, które zaczęły traktować Polskę jako sojusznika Hitlera.

Żądania Niemiec wobec Polski

Widoczna izolacja Polski na arenie międzynarodowej pozwoliła Hiterowi zaostrzyć kurs wobec niej.

24 października 1938 r. minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop przedstawił ambasadorowi polskiemu w Berlinie Józefowi Lipskiemu propozycję układu, który zakładał przedłużenie do 25 lat deklaracji o niestosowaniu przemocy w zamian za:

-zgodę na włączenie Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy

-utworzenie tzw. korytarza (eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej) z Niemiec do Prus Wschodnich

-przystąpienie Polski do paktu antykominternowskiego

W początkach 1939 r. propozycje te przybrały formę coraz bardziej natarczywych żądań, a w marcu tego roku - po zajęciu przez III Rzeszę Czechosłowacji i Kłajpedy - czytelne stało się, że kolejnym celem Hitera będzie Polska.

Układ sojuszy przed wojną

W marcu i kwietniu Wielka Brytania i Francja udzieliły Polsce gwarancji niepodległości.

28 kwietnia 1939 r. Hitler wypowiedział polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy.

5 maja 1939 r. w wystąpieniu w sejmie minister spraw zagranicznych Józef Beck kategorycznie odrzucił niemieckie żądania.

Od marca 1939 r. rządy Francji i Wielkiej Brytanii starały się pozyskać jako sojusznika ZSRS, ale próby te okazały się bezowocne.

23 sieprnia 1939 r. w Moskwie został podpisany niemiecko-sowiecki układ o nieagresji, określany zwyczajowo jako pakt Ribbentrop-Mołotow. W dołączonym do niego tajnym protokole strony uzgodniły podział stref wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej.

25 sierpnia 1939 r. Wielka Brytania zawarła sojusz polityczno-wojskowy z Polską, co jednak opóźniło wybuch wojny jedynie o 5 dni (Hitler planował rozpocząć działania wojenne 26 sierpnia).

Struktura narodowościowa

Polacy stanowili ok.70% mieszkańców RP.

Spośród mniejszości narodowych najliczniejsi byli Ukraińcy, Żydzi, Białorusini i Niemcy.

Oprócz mniejszości narodowych w Polsce funkcjonowały także mniejszości etniczne, m.in. Tatarzy, Karaimi, Ormianie, Bojkowie i Łemkowie oraz Kaszubi.

Przedstawiciele poszczególnych mniejszości zamieszkiwali zwykle zwarte obszary, na których niekiedy stanowili większość mieszkańców.

Mniejszości narodowe miały zapewnione ochronę swoich praw (m.in. na mocy tzw. małego traktatu wersalskiego) - mogły prowadzić działaność kulturalną oraz polityczną.

Struktura wyznaniowa

Społeczeństwo II RP było wielowyznaniowe - na jej obszarze mieszkali przedstawiciel różnych wyznań i religii.

Największe wpływy posiadał Kościół katolicki, który funkcjonował na zasadach określanych w podpisanym w 1925 r. konkordacie. Katolikami - oprócz większości Polaków - byli także Litwini i częściowo Niemcy.

Zasadniczo przynależność wyznaniowa była dość ściśle powiązana z tożsamością narodową:

-wśród mniejszości niemieckiej, dominowały wyznania luterańskie (chodź luteranami byli także Polacy);

-Ukraińcy zazwyczaj należeli do Kościoła greckokatolickiego lub Kościoła prawosławnego, który skupiał również Białorusinów;

-Żydzi w większości wyznawali judaizm, w jego ortodoksyjnej formie, a Tatarzy - islam.

Napięcia związane z mniejszościami narodowymi

Dużą liczebność mniejszości narodowych postrzegano jako zagrożenie dla spójności terytorialnej państwa, dlatego władze dażyły do przyspieszenia procesów asymilacyjnych (m.in. poprzez organizowanie polskiego szkolnictwa i obowiązkową służbę wojskową).

Działania te napotkały silny opór szczególnie wśród Ukaińców, którzy dażyli do budowy własnego państwa (kres ich planom przyniósł traktat ryski) i podtrzymania własnej świadomości i odrębności narodowej.

W 1920 r. powstała Ukraińska Organizacja Wojskowa, która podejmowała akcje terrorystyczne przeciwko polskim insytucjom. Działania te kontynuowała utworzona w 1929 r. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) ze Stepanem Banderą na czele.

W 1935 r. władze sanacyjne porozumiały się z największą ukraińską partią, dzięki czemu czasowo uspokojono sytuację na Ukrainie. Jednak wkrótce zmieniono politykę i zaczęto zamykać ukraińskie szkoły i niszczyć cerkwie, co sprawiło, że w przededniu II wojny światowej relacje polsko-ukraińskie były bardzo napięte.

Duży problem dla polskich władz stanowiła taże mnejszość niemiecka, która miała silną pozycję ekonomiczną na zachodnich ziemiach Polski, ale odrodzoną RP traktowała jako państwo tymczasowe. W latach 30. wśród jej przedstawicieli dużą popularność zyskała partia Hitlera- NSDAP.

Najmniej jednorodną mniejszością narodowościową byli Żydzi, którzy różnili się wyraźnie zarówno zamożnością, jak i stosunkiem do państwa, religii i obyczajów żydowskich.

Wśród żydowskich działaczy politycznych widoczne były trzy nurty:

=konserwatyści -starali się podtrzymać swoją odrębniość kulturową i religijną i wspierali polskie władze, licząc na ich ochronę.

=syjoniści dążyli przede wszystkim do budowy własnego państwa w Palestynie;

=socjaliści planowali poprawę położenia ludności żydowskiej poprzez przebudowę całego społeczeństwa RP

W latach 30. w polskim społeczeństwie wyraźnie nasiliły się podstawy antysemickie - podejmowano bojkot żydowskich sklepów, dopuszczano się aktów przemocy; na uniwersytetach wprowadzano numerus clausus, czyli ograniczenie liczby żydowskich studentów, oraz getto ławkwe (zmuszano Żydów do zajmowania określanych miejsc w salach wykładowych.)

Gospodarka II RP

Sytuacja gospodarcza po I WŚ

I wojna światowa istotnie osłabiła potencjał gospodarczy ziem tworzących II RP poprzez:

-ogromne zniszczenia materialne wywołane przez działania wojenne i przemarsze wojsk

-rabunkową eksploatację ekonomiczną jej ziem przez władzę okupacyjne

-wysokie straty demograficzne

-znaczne zubożenie społeczeństwa.

Na te problemy nakładały się dodatkowo trudności związane z przeszło stuletnim okresem zaborów - w tym szczególnie:

=nierównomierny rozwój gospodarczy poszczególnych regionów - wyraźny podział na lepiej rozwinętą Polskę A, która obejmowała województwa zachodnie i centralne, oraz słabo rozwiniętą Polskę B (województwa wschodnie i południowe)

=funkcjonowanie różnych systemów prawnych, podatkowych i pieniężnych (ruble, korony austriackie, marki niemieckie)

=brak połączeń kolejowych i drogowych między głównymi miastami.

Poważnymi obciążeniami były dodatkowo działania militarne podejmowane w trakcie walk o granice państwa, utrata dawnych rynków zbytu i trudne położenie międzynarodowe kraju oraz nierozwiązana kwestia agrarna - głód ziemi na wsi i towarzysząca temu bieda.

Najważniejsze reformy gospodarcze

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości w kraju wprowadzono wspólną walutę - markę polską, a w celu budowy spójnej sieci transportu utworzono Polskie Koleje Państwowe.

Reforma walutowa została przeprowadzona w 1924 r. przez premiera Władysława Grabskiego, aby zahamować zjawisko hiperinflacji wywołane przez drukowanie pieniądza bez pokrycia. W tym celu Grabski:

-zrównoważył budżet poprzez ograniczenie wydatków i zwiększenie wpływów z podatków

-powołał do życia niezależny Bank Polski, pełniący funkcję banku centralnego;

-zgromadził rezerwy złota zapewniające pokrycie nowej walucie

-zastąpił markę polską - złotym polskim.

Reforma rolna miała rozwiązać problem głodu ziemi i nędzy na wsi poprzez zmniejszenie liczby małych gospodarstw rolnych (nieefektywnych i niedochodowych).

Prace nad reformą rolną rozpoczęto już w okresie wojny polsko-bolszewickiej (aby zachęcić chłopów do walki), jednak ostatecznie sejm uchwalił ją dopiero w grudniu 1925 r.

Przyjęte wówczas rozwiązania zakładały:

-dobrowolną parcelację wielkiej własności ziemskiej (majątków powyżej 180 lub 300 ha) za odszkodowaniem ze strony państwa;

-przekazywanie uzyskanej w ten sposób ziemi bezrolnym i małorolnym chłopom, a w szczególności - weteranom.

Reformę rolną zrealizowano na niewielką skalę, a problemy wsi pozostały w II RP nierozwiązane.

Najważniejsze wyzwania gospodarcze

W latach 1925-1934 trwała wojna celna z Niemcami:

- 1925 r. - po wygaśnięciu zapisów traktatu wersalskiego dotyczących handlu z państwami ententy- władze niemieckie, dążąc do osłabienia Polski i rewizji wschodnich granic, wstrzymały import polskiego węgla i nałożyły wysokie cła na inne polskie produkty;

-władze polskie - po niepowodzeniu mediacji - odpowiedziały podobnymi ograniczeniami;

-wojna celna spowodowała załamanie produkcji przemysłowej i wydobycia, wzrost bezrobocia, inflacji i niezadowolenia społecznego, ale wymusiła także przyspieszenia prac nad portem w Gdyni i magistralą węglową, dzięki czemu polska gospodarka uniezależniła się od Niemiec;

-konflikt zakończono w 1934 r. - w okresie oceplenia relacji polsko-niemieckich po objęciu rządów przez Hitlera.

W latach 1929-1935 Polska odczuwała skutki wielkiego kryzysu gospodarczego, który:

-spowodował odpływ obcych kapitałów z Polski, co utrudniło rozwój jej gospodarki (uzależniony od kredytów zagranicznych);

-gwałtownie obniżył opłacalność produkcji rolnej, co pchnęło dużą cześć mieszkańców poslkiej wsi w skrajną biedę

-doprowadził do spadku produkcji przemysłowej, znacznego wzrostu bezrobocia i drastycznego obniżenia stopy życiowej.

Władze polskie podejmowały działania, aby ograniczyć skutki kryzysu (zmniejszono wydatki państwowe, wymarzano zaległe podatki rolnikom, przejmowano upadające przedsiębiorstwa), ale ostatecznie kryzys w Polsce utrzymał się dłużej niż w innych państwach Europy i miał głębszy przebieg.

Okres ożywienia gospodarczego (1935-1939)

W drugiej połowie lat 30. Polska zaczęła wychodzić z Wielkiego Kryzysu, a decydujący wpływ na politykę gospodarczą kraju zyskał Eugeniusz Kwiatkowski.

Pod jego wpływem w 1936 r. zaczęto realizować czteroletni plan inwestycyjny - szeroki projekt modernizacji polskiego przemysłu, który miał doprowadzić do:

-wzmocnienia potencjału gospodarczego

-zwiększenia produkcji zbrojeniowej na rzecz armii

-wzrostu polskiego eksportu

-zmniejszenia bezrobocia

Kluczowoą rolę w realizacji planu ogrywało utworzenie Centrapnego Okręgu Przemysłowego (COP) -ustytuowanego w centrum kraju (w widłach Wisły i Sanu) zespołu zakładów przemysłu ciężkeigo. Elementami czteroletniego planu inwestycyjnego były także: rozbudowa Warszawskiego Okręgu Przemysłowego i zwiększanie potencjału portu w Gdyni.

Plan czteroletni udało się w dużym stopniu zrealizować, co zachęciło Kwiatkowskiegoo do opracowania planu piętnastoletniego, który miał na celu forsowaną industrializację kraju i przezwyciężenie podziału na Polskę A i B. Jego realizacji przeszkodził wybuch wojny.

Najważniejsze inwestycje gospodarcze II RP

Port w Gdyni (1921-1933)

Cele:

-umożliwienie Polsce prowadzenie swobodnej wymiany handlowej z innymi państwami

-uniezależnienie się Polski od portu w Gdańsku

-zapewnienie portu dla polskiej marynarki wojennej

Magistrala węglowa (1926-1933)

Cele:

-umożliwienie sprawnego transportu węgla koleją z Górnego Śląska do portu w Gdyni

Centralny Okręg Przemysłowy (1936-1940)

Cele:

-rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego

-ograniczenie bezrobocia w centralnej Polsce

-dażenie do samowystaczalności przemysłowej Polski

W 1932 r. minister oświaty Janusz Jędrzejewicz rozpoczął szeroką reformę systemu edukacji (tzw. reforma Jędrzejewiczowska):

-ustanowiono powszechny obowiązek szkolny

-wprowadzono w całym kraju nowy jednolity program nauczania

-zmieniono strukturę szkolnictwa (po siedmioletniej szkole powszechnej naukę kontynuowano w czteroletnim gimnazjum, a następnie - w dwuletnim liceum).

W okresie II RP rozwijało się także szkolnictwo zawodowe oraz szkolnictwo wyższe -obok działających wcześniej uniwersytetów Jagiellońskiego i Lwowskiego funkcjonować zaczęło przeszło 30 nowych uczelni wyższych (w Warszawie, poznaniu, Lublinie, Wilnie, Politechnika Warszawska, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie).

Osiągnięcia naukowe

W okresie II RP nastąpił dynamiczny rozwój polskiej nauki, który wiązał się zarówno z powrotem do kraju grupy naukowców z Zachodu, jak i uwolnieniem nauk humanistycznych z ograniczeń nakładanych przez państwa zaborcze.

Oprócz uczelni wyższych swoją działaność prowadziły także stowarzyszenia i towarzystwa naukowe.

Najważniejsze osiągnięcia polskiej nauki

Matematyka - Lwowska szkoła matematyczna pod kierownictwem Stefana Banacha i Hugona Stein-hausa zajmowała się analizą funkcjonalną.

Rozwijała się kryptologia (już w 1932 r. Marian Rajewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski z Biura Szyfrów Sztabu Gównego WP złamali kody niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma).

Filozofia - Międzynarodowe znaczenie miała szkoła lwowsko-warszawska, w której zajmowano się m.in. logiką matematyczną, do jej najwybitniejszych przedstawicieli należeli: Alfred Tarski, Kazimierz Ajdukiewicz, Roman Ingarden, Władysław Tatarkiewicz.

Socjologia - Istotny wpływ na rozwój socjologii jako autonomicznej nauki miał Florian Zaniecki, który m.in. jako jeden z pierwszych wykorzystywał w badaniach dokumenty osobiste (pamiętniki, autobiografie, listy itd).

Medycyna - Ludwik Hirszfeld prowadził badania nad grupami krwi i stworzył ich klasyfikację.

Rudolf Weigl opracował szczepionkę przeciw tyfusowi plamistemu.

Historia - Odzyskanie niepodległości pozwoliło na zintensyfikowanie badań nad przeszłością państwa - do najważniejszych historyków należeli: Oswald Balzer (historia prawa), Franciszek Bujak (dzieje gospodarcze), Kazimierz Tymieniecki (mediewistyka).

Kultura i sztuka

Odzyskanie niepodległości przyniosło gwałtowny rozwój polskiej kultury, która uwolniła się zarówno spod rygorów narzuconych przez zaborców, jak i ograniczeń tematyki patriotycznej.

Rozwój kultury sprzyjały także upowszechnienie szkolnictwa, wzrost czytelnictwa, przemiany obyczajowe i pojawienie się nowych form komunikacji (kinematografia, radiofonia).

Wpływ na rozwój kultury miała taże mecenat państwowy oraz nowe, państwowe instytucje, takie jak Fundusz Kultury Narodowej czy otwarta w 1930 r. Biblioteka Narodowa.

Literatura

W literaturze dwudziestolecia międzywojennego współwystępowały tendencje realistyczne i awangardowe (m.in. ekspresjonistyczne, futurystyczne i surrealistyczne).

Nurt realistyczny w prozie reprezentowali m.in. Władysław Reymont, który w 1924 r. otrzymał Literacką Nagrodę Nobal za powieść Chłopi, Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska i Maria Dąbrowska.

Nurt awangardowy w prozie reprezentowali m.in. Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Bruno Schulz i Witold Gombrowicz.

W poezji szczególną rolę odegrały dwie grupy literackie:

-warszawska grupa Skamander łączyła fascynację z nowowczesnością i zachwyt nad życiem z postulatem aktywnego zaangażowania twórców w życie polityczne i bieżące wydarzenia; do skamandrytów należeli m.in. Antoni Słonimski, Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz.

-Awangarda Krakowska - gromadziła polskich futurystów, którzy odrzucali dotychczasowe kanony. Do jej czołowych przedstawicieli należeli Tadeusz Peiper i Julian Przyboś.

Upowszechnienie się prasy stworzyło korzystne warunki dla rozwoju reportażu i felietonu, w którym najwyższy poziom osiągnęli Tadeusz Boy-Żeleński i Melchior Wańkowicz.

Umasowienie czytanictwa pociągnęło za sobą także rozwój literatury popularnej - chętnie czytano powieści sensacyjne, kryminały i romanse. Najbardziej poczytnym autorem był Tadeusz Dołęga-Mostowicz (jego najbardziej znana powieść to Kariera Nikodema Dyzmy).

Sztuki plastyczne

W sztukach plastycznych rozwijało się zarówno malarstwo historyczne (jego wybitnym przedtsawicielem był Wojciech Kossak), jak i nurty awangardowe:

-formiści interesowali się przede wszystkim formą i dążyli do stworzenia nowoczesnego stylu narodowego, łączącego elementy sztuki awangardowej z dokonaniami lokalnych artystów (do formistów należqł Stanisław Igancy Witkiewicz);

-kapiści czerpali z tradycyji impresjonizmu, posługiwali się żywymi wyrazistymi kolorami, uważali, że dzieło sztuki nie powinno nieść treści, a przemawiać swoją formą.

Z czasem dużą popularność zyskało art deco - styl dekoracyjny we wzornictwie przemysłowym i architekturze wnętrz, który sięgał przede wszystkim po uproszczone, zgeometryzowane formy. W malarstwie jego najwybitniejszymi przedstawicielami byli Karol i Zofia Stryjeńscy, Władysław Skoczylas oraz - tworząca głównie we Francji i w USA - Tamara Łempicka.

Architektura

W architekturze prowadzono początkowo poszukiwania stylu narodowego, co spowodowało rozwinięcie się stylu dworkowego, sięgającego - zgodnie z nazwą - głównie po rozwiązania typowe dla architektury polskiego dworu.

Z czasem dominującą pozycję w architekturze miejskiej zyskał modernizm, który - dzięki połączeniu monumentalnych i nowoczesnych form - pozwalał lepiej wyrażać aspiracje odrodzonego państwa.

Ważną rolę dla rozwoju modernizmu odegrała budowa Gdyni -wzniesionego od podstaw miasta, które stało się dzieki swoim portom wizytówką II RP.

Z czasem modernizm stał się głównym stylem budowli publicznych (modernistyczną formę zyskały m.in. Muzeum Narodowe w Warszawie czy Biblioteka Jagiellońska w Krakowie).

Początek kultury masowej

Reformy socjalne zrealizowane w początkach II RP (skrócenie dnia pracy, wprowadzenie płac minimalnych i płatnych urlopów) stworzyły warunki dla rozwoju kultury masowej.

Głównym źródłem informacji i narzędziem kształotwania poglądów była prasa. Liczba wydawanych tytułów prasowych stale rosła i u schyłku lat 30. osiągnęła 2,7 tys. pozycji. Rozwijały się czasopisma popularne, ilustrowane magazyny i tabloidy. Na publikowanie własnych pism decydowały się też największe partie polityczne oraz stronnictwa mniejszości narodowych.

W 1926 r. regularne emisje rozpoczęło Polskie Radio, które nadawało głównie muzykę, audycje informacyjne i relacje z zawodów sportowych. Ze względu na cenę radioodbiorników radio pozostawało medium elitarnym - pod koniec okresu międzywojennego działało ponad 1,1 mln odbiorników.

Rozrywką dostępną dla mas stało się natomiast kino:

-w II RP tworzono melodramaty, komedie, ekranizacje dzieł literackich i filmy poruszające tematykę historyczną

- w latach 30. zaczęto produkować pierwsze filmy dźwiękowe

- podobnie jak na Zachodzie akorzy filmowi szybko zaczęli cieszyć się wielką popularnością - do najbardziej znanych należeli: Jadwiga Smosarska, Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza i Hanka Ordonówna.

W okresie międzywojennym dużą rolę zaczął odgrywać sport, wykorzystywany przez władze do wzmocnienia postaw patriotycznych. Polscy sporotwcy uczestniczyli w zawodach międzynarodowych, na których odnosili pierwsze sukcesy - złote medale igrzysk olimpijskich zdobyli Halina Konopacka, Janusz Kusociński i Stanisława Walasiewiczówna.