Formalizm Rosyjski

Powstanie OPOJAZ

Szkoła OPOJAZ

W 1915 roku w Moskwie z inicjatywy Romana Jakobsona (student Instytutu Języków Wschodnich) założone zostało Moskiewskie Koło Lingwistyczne gdzie również w pracach brali udział Piotr Bagatyriew oraz Grigorij Winokurow. Rok pózniej, w Petersburgu w 1916 powstał OPOJAZ czyli Towarzystwo Badania Teorii Języka Poetyckiego. Moskiewskie Koło Lingwistyczne działało w tych samych

latach co OPOJAZ

Teoria litereatury według formalistów

METODA FORMALNA: koncentruje się wokół zasady

specyfikacji i konkretyzacji nauki o literaturze

Teoria literatury

Formalistom zależało na tym, aby nie utożsamiać ich z „formalizmem” jako teorią estetyczną ani z „metodologią” jako zamkniętym systemem naukowym. Dążyli oni do stworzenia samodzielnej nauki o literaturze, która opierałaby się na właściwościach materiału literackiego. Postulowali , aby nawet termin „metoda formalna” rozumieć jedynie jako termin historyczny, w sensie umownym.

Przedstawiciele tej szkoły w wyraźny sposób starali się zmniejszyć dystans pomiędzy problemami nauki o literaturze a ogólnymi kwestiami wiedzy o kulturze i sztuce. W tym celu w swoich pracach starali się burzyć zastane aksjomaty w teorii literatury i ogólnie pojętej humanistyki.

Literackość

Literackość – zespół cech wyróżniających z piśmiennictwa literaturę piękną jako sztukę słowa, realizującą funkcję poetycką języka w odróżnieniu od innych funkcji.

W ujęciu formalistów na literackość składa się budowa każdego utworu literackiego, począwszy od warstwy fonetycznej, przez morfologię, składnię aż do kompozycji.

Literackość i język poetycki

JĘZYK POETYCKI A JĘZYK POTOCZNY

Język poetycki a język potoczny

Radykalni formaliści odróżnili język praktyczny od języka poetyckiego – język poetycki jest językiem autotelicznym, wolnym od wszelkich powinności zewnętrznych. Poezja jest nastawiona na sam fenomen wyrażania, jej funkcja komunikatywna sprowadzona do minimum.

Czym jest futuryzm?

Futuryzm

a formalizm

Futuryzm awangardowy kierunek w sztuce (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji.

Teoria literatury

Formaliści pytali co to jest literackość. Jest to język literacki mówiący odrębnym dialektem (nastawienie na fonetykę, semantykę).

Sztuka jako chwyt

Spor dotyczący widzenia świata za pomocą obrazów, które mają tłumaczyć to co

niezrozumiale (wg Szklowskiego).

Podzial na obrazy zwykle – praktyczny środek myślenia

i poetyckie – środek zwiększający wrażenie. Tylko stylistyka się zmienia. Jest ten sam temat,

ale ujawniaja się nowe formy.

Poszukiwanie nowego rozumienia świata.

Udziwnianie tekstu, dezautomatyzacja języka wg Szklowskiego.

"Sztuka jako chwyt"

Szklowski, 1919

Pojęcie chwytu

Chwyt jest konstruktem artystycznym utrudniającym widzenie rzeczywistości.

Jest podstawowym wyróżnikiem literackości, która zakłóca rutynową percepcję. Chwytem jest każde świadome działanie artystyczne, a o jego wartości świadczy reakcja odbiorcy.

Czym jest poezja według formalistów

Poezja formalistów

Radykalne skrzydło formalizmu rosyjskiego, zwłaszcza koło moskiewskie, nawiązywało w swojej działalności do praktyki poetyckiej rosyjskiego futuryzmu. Z praktyki tej wyrosło kilka kluczowych koncepcji formalistycznych: koncepcja literatury jako mowy autotelicznej, przekonanie o wolności literatury od powinności zewnętrznych (tj. społecznych, dydaktycznych, poznawczych, ideologicznych, ekspresywnych, filozoficznych itd.), sprzeciw wobec praktycznej funkcji języka w literaturze, rozumienie literatury jako zespołu chwytów oraz sama kategoria chwytu, tj. stylistyczno-kompozycyjnej transformacji materiału językowego dzieła.

Asemantyczność przeżycia artystycznego

Pojęcie asymantyczności

Wiktor Szkłowski w artykule „Wskrzeszenie słowa” (1914) pisze: „Dzieło literackie jest czystą formą, nie jest rzeczą ani tworzywem, lecz wzajemnym stosunkiem materiałów (tworzyw). I tak jak każdy stosunek, ten także ma wymiar zerowy. Dlatego też obojętny jest rozmiar dzieła, wartość arytmetyczna jego licznika i mianownika, ważny jest jedynie ich stosunek. Dzieła żartobliwe i tragiczne, monumentalne i kameralne, przeciwstawiające świat światu lub kota kamieniowi – są sobie równe”.

Tworzywo a forma

Tworzywo a forma

Według formalistów rosyjskich, język artystczny jest zespołem operacji - chwytów, dokonywanych przez literaturę na tworzywie (przeżyciach, treści), których zadaniem jest dezautomatyzacja nawyków odbiorcy poprzez wpływanie na formę utworu.

Tworzywem poezji jest język, a jego indywidualne wykorzystanie formą.

Materiała temat artystyczny

Materiał dziela literackiego a temat

Materiał tworzy fabułę utworu, obejmuje znane schematy fabularne, motywy czy wątki potoczne.

Temat artystyczny jest powiązaniem wszytskich elementów utworu, który zawiera także światopogląd artysty i jego spojrzenie na rzeczywistość. Jest pojęciem sumarycznym łączącym w sobie materiał słowny utworu i całość znaczeń z nim związanych. Elementarnymi jednostkami tematu są motywy.

Początki intertekstualności

Formalizm rosyjski przedstawia literaturę jako „dynamiczną konstrukcje językową”. Jest to system definiowany przez wewnętrzne relacje elementów składniowych. Według Jurija Tynianowa nie jest możliwa doskonała autonomia tekstu literackiego, ponieważ tekst odsyła do innych tekstów oraz uczestniczy w jakiejś tradycji i rzeczywistości kulturowej. Literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych odniesień intertekstualnych. Nie da się rozpatrywać zjawisk literackich poza układem ich wzajemnych odniesień.

Pojęcie dominanty Jakobsona

Dominanta to termin wprowadzony przez Romana Jakobsona w wykładzie pod tym samym tytułem z 1935 roku, oznaczający wyróżniający się w danym dziele składnik, nadający mu jednorodność i wpływający na pozostałe. Dominanta to najważniejsze i najlepiej opracowane pojęcie teorii formalizmu rosyjskiego.

„Dzieło poetyckie to przekaz słowny, w którym dominantą jest funkcja estetyczna”.

Pojęcie dominanty

Autoteliczność

Autotelicznosc

Autoteliczność – czyli inaczej samocelowość. Budowa dzieła literackiego znajduje w ujęciu komunikacyjnym nową motywację i nowe wyjaśnienia. Dzieło sztuki jest przekazem:

jest ono tak zbudowane, aby zrozumiał je odbiorca

Teoria ewolucji literackiej Jurija Tynianowa

Teoria rewolucji literackiej Tynianowa

Tynianow odrzucał ewolucyjną koncepcję gatunku literackiego, jaką propagował Ferdinand Brunetière (pozytywista), która polegała na tym, że dzieło ewoluuje jak gatunki zwierząt według Karola Darwina. Tynianow mówił: "nie ewolucja, lecz skok, nie rozwój lecz przesunięcie". Uznaje on, że to drugoplanowe cechy dzieła są istotne, a nie pierwszoplanowe. Niemożliwe jest podanie definicji gatunku literackiego bo gatunek "się przemieszcza" z peryferii do centrum za pomocą chwytów literackich.

PODSUMOWANIE

1. Przeżycie artystyczne to „przeżycie formy” (Szkłowski), która stawia „opór” (Jakobson).

2. Literaturę, jak sugerował kiedyś Mallarmé, robi się nie z myśli, lecz z języka. „To nie z myśli […] robi się wiersze. Robi się je ze słów”. „Materiałem poezji są nie obrazy i nie emocje, lecz słowo” (Żyrmunski).

3. Istnieją dwa podstawowe użycia języka: poezja i proza. „Poezja to język w jego estetycznej funkcji” (Jakobson). Proza to język funkcji komunikacyjnej. Poezja uniezwykla komunikację językową.

4. Przedmiotem teorii literatury jest literackość, czyli dominanta (Jakobson) funkcji estetycznej (autotelicznej). Teoria zajmuje się funkcją języka w dziele literackim, a nie jego pozajęzykowym uwarunkowaniem (genezą).

5. Literackość definiuje się poprzez „odczuwalność formy” (Eichenbaum), czyli chwyt (Szkłowski).