MUZYKA ŚWIECKA W ŚREDNIOWIECZU

Najsłynniejsi trubadurzy

Źródła

Trubadurzy i truwerzy pochodzili z wyższych warstw społecznych – obok rycerzy, byli nimi także królowie, książęta, arystokracja, a nawet mnisi. Znanych jest około 460 nazwisk twórców z okresu XI–XIII wieku. Do najwybitniejszych trubadurów zaliczani są:

Guillaume de Poitiers (1071–1127), znany też jako Wilhelm IX, książę Akwitanii – jeden z pierwszych trubadurów; jego twórczość miała rubaszny charakter, został więc wyklęty przez Kościół;

Marcabru (zm. ok. 1150), autor pieśni o charakterze moralizatorskim;

Jaufré Rudel (ok. 1100–1150) - uważany za autora najpiękniejszych pieśni miłosnych;

Beatriz de Dia (II poł. XII w.) – jedna z nielicznych kobiet-trubadurek, autorka pieśni miłosnych;

Bernart de Ventadorn (zm. ok. 1195), jeden z najsłynniejszych trubadurów mimo plebejskiego pochodzenia (jego ojciec był piekarzem), autor około 40 pieśni, z których najsłynniejsza to Can l’erba fresch, opowiadająca o budzącej się na wiosnę przyrodzie i miłości autora do damy serca;

Peire Vidal (zm. ok. 1205), jeden z najznakomitszych satyryków wśród trubadurów;

Raimbaut de Vaqueiras (zm. 1207), autor jednego z największych „przebojów” muzyki świeckiej średniowiecza – radosnej estampidy Kalenda maya, poświęconej majowym świętom obrzędowym;

Meistersingerzy

PRZYKŁADY MUZYCZNE

Kiedy jesteśmy w tawernie

Nie dbamy z czego stworzeni jesteśmy

Siadamy do gry w kości

I zawsze się niepokoimy

Badamy co się dzieje w tawernie

W której rządzi pieniądz

Zważ na to, co mówimy

Część gra, część pije

Część zachowuje się bezwstydnie

Ci co grają w kości

Są rozebrani do nagości

Niektórzy wygrywają czyjeś ciuchy

Inni ubrani są w worki

Nikt tu nie boi się śmierci

Ale za wino rzucają kości

Pierwszy za tego, co stawia wino

Potem pijacy zaczynają pić

Piją za tych co są w więzieniu

Potem trzy razy za życie

Cztery razy za chrześcijaństwo

Pięć razy za szanownych zmarłych

Sześć razy za siostry z utraconą cnotą

Siedem razy za za zwiadowców

Osiem razy za braci w błędzie

Dziewięć za rozsianych po świecie mnichów

Dziesięć za żeglarzy

Jedenaście za kłócących się

Dwanaście za pokutników

Trzynaście za tych w podróży

Za papieża i króla wszyscy piją bez liku

!

W postaci słowno-muzycznej znamy dziś ponad 200 pieśni trubadurów (dziesięciokrotnie więcej zachowało się wyłącznie w warstwie tekstowej) i około 1400 pieśni truwerów. Większość notowana była dopiero w XIII wieku i później – przez kilka pokoleń przekazywane były drogą ustną. Głównymi źródłami francuskiej muzyki świeckiej są chansonniers (dosłownie: śpiewniki). Do najbardziej znanych należą Chansonnier de St. Germain i Chansonnier du Roy. Większość pieśni zapisywana była w notacji neumatycznej – rytm melodii ukryty był w słowach. Istnieją również zapisy późniejszych pieśni truwerów we wczesnej notacji menzuralnej.

O Fortuno

niby Księżyc

nieustannie zmienna,

ciągle rośniesz

lub zanikasz

ciemna lub promienna.

Życie podłe

wciąż kapryśnie

chłodzi nas lub grzeje,

niedostatek

lub bogactwo

jak lód w nim topnieje.

Kołem toczy

się Fortuna

zła i nieżyczliwa,

nasze szczęście

w swoich trybach

miażdży i rozrywa,

z twarzą szczelnie

zasłoniętą

często u mnie gości,

by na kręgach

mego grzbietu

grać swe złośliwości.

Los zbawienia,

cnót zasługi

przeciw mnie są teraz,

w mej słabości

albo woli

wspierały mnie nieraz.

A więc zaraz

nie mieszkając

uderzajcie w struny

i użalcie

się nade mną,

ofiarą Fortuny!

Carmina Burana

Muzyka świecka wczesnego średniowiecza

Vidas

Do najważniejszych źródeł muzyki świeckiej należy rękopis Carmina Burana – najobszerniejszy zbiór średniowiecznej liryki, zawierający ponad 1000 pieśni powstałych w XI i XII wieku. Sam rękopis powstał około roku 1220, nazwa (z łaciny: pieśni z Beuren) pochodzi od miejsca odnalezienia rękopisu (w połowie XIX wieku) – opactwa benedyktyńskiego koło Monachium.

Pieśni z Carmina Burana pochodzą z różnych stron Europy, mają więc teksty w różnych językach – przeważnie po łacinie, ale także w językach staroniemieckim i starofrancuskim oraz w najróżniejszych dialektach (m.in. tyrolskim). Zróżnicowana jest również notacja pieśni. Bardzo rozwinięta jest ikonografia rękopisu – najrozmaitsze obrazki, inicjały itp.; na stronie tytułowej znajduje się słynne przedstawienie Koła Fortuny.

Zawarte w kodeksie pieśni można podzielić na cztery grupy:

carmina moralia – pieśni obyczajowe;

carmina veris et amoris – pieśni o wiośnie i miłości;

carmina lusorum et potatorum – pieśni biesiadne i toasty

carmina divina – pieśni religijne.

Dwudziestowieczny kompozytor niemiecki Carl Orff skomponował monumentalną kantatę sceniczną Carmina Burana, opartą na tekstach (i niektórych melodiach) ze zbioru. Jej pierwsza część, hymn do Fortuny, to jedna z najbardziej znanych kompozycji XX wieku.

Źródłem wiedzy o trubadurach są vidas (vida – żywot), śpiewane poematy o pochodzeniu i życiu poetów, w późniejszym okresie wykonywane przed pieśniami dla rozsławienia imienia ich autorów (stanowiło to zaprzeczenie średniowiecznej zasady anonimowości).

W początku XIV wieku w Niemczech twórczość świecka odeszła na dalszy plan. Jej dalsze dzieje wiążą się z rozwojem kultury mieszczańskiej. W miastach niemieckich pod koniec XIV wieku zaczęli działać meistersingerzy – wykształceni śpiewacy (zwykle pochodzenia mieszczańskiego), zrzeszający się w cechach rzemieślniczych. Uczniowie klasztornych szkół śpiewaczych przyjmowani byli do cechu na okres próbny, po czym zdawali kolejne egzaminy, aż do uzyskania tytułu mistrza.

Działalność meistersingerów rozwijała się głównie w epoce renesansu – w zasadzie do końca XVI wieku, ale niektóre cechy śpiewaków przetrwały nawet do początków XIX stulecia. Najsłynniejszym meistersingerem, działającym w epoce renesansu w Norymberdze, był Hans Sachs (1494–1576), z zawodu szewc, jeden z głównych bohaterów opery Richarda Wagnera Śpiewacy norymberscy. Jest autorem ponad 4000 pieśni, około 1700 wierszy, około 200 przedstawień teatralnych (był również aktorem i dyrektorem teatru). Do jego najsłynniejszych dzieł należy Die Wittenbergich Nachtigall (Słowik wittenberski) – pieśń pochwalna na cześć Martina Lutra, twórcy reformacji.

WYKONAWSTWO

Mimo zakazów Kościoła, muzyka świecka rozwijała się od początku średniowiecza równolegle z muzyką religijną. Początkowo były to wyłącznie pieśni jednogłosowe z akompaniamentem instrumentalnym, polifoniczna muzyka świecka pojawiła się dopiero w wieku XIII.

O muzyce świeckiej wczesnego średniowiecza wiadomo niewiele – nie zachowały się niemal żadne zabytki, ponieważ przekazywana była niemal wyłącznie w formie ustnej. Główne rodzaje twórczości świeckiej wczesnego średniowiecza to muzyka ludowa, dworska, miejska, wojskowa i myśliwska. Podstawowym gatunkiem była pieśń o różnorodnej tematyce – od historycznej, poprzez miłosną, żartobliwą oraz żałobną.

We Francji szczególną popularnością cieszyły się chansons de geste (dosłownie: pieśni o czynach) – epickie poematy wysławiające bohaterów historycznych lub legendarnych; znakomitym przykładem tego gatunku jest anonimowa XI-wieczna Pieśń o Rolandzie – jeden z najważniejszych zabytków literatury średniowiecza, zachowany niestety tylko w postaci tekstu, bez muzyki.

Pieśni świeckie, zwykle pochodzenia ludowego, w językach narodowych, wykonywali przede wszystkim wędrowni poeci, aktorzy i śpiewacy – szpilmani, minstrele. Akompaniowali sobie zwykle na lutni lub innych instrumentach. Kościół zwalczał twórczość wędrownych śpiewaków, uważając ich za włóczęgów, odwracających myśli ludu od Boga.

Muzyka trubadurów i truwerów to właściwie poezja liryczna z akompaniamentem muzyki. Można dopatrywać się w tym powrotu do idei starożytnej, gdzie poeta, kompozytor i wykonawca był tą samą osobą. Nie przywiązywano wówczas jeszcze uwagi do autorstwa dzieła (choć zaczęły się już pojawiać vidas – „żywoty” trubadurów), poszczególne motywy czy nawet całe pieśni zapożyczali więc od siebie kolejni twórcy. Wyraźne są też zapożyczenia z melodii wędrownych śpiewaków, a także wpływy pieśni ludowych.

Liryka rycerska to pieśni jednogłosowe z akompaniamentem instrumentalnym – przede wszystkim lutni, ale także różnych instrumentów dętych i perkusyjnych. Akompaniament oparty był na improwizacji, instrumenty początkowo dublowały linię melodyczną, później partie instrumentalne usamodzielniły się. Czasem pojawiały się również bardziej rozbudowane preludia lub postludia.

Guiraut Riquier (zm. ok. 1292), nazywany „ostatnim trubadurem”, autor pieśni o refleksyjnym charakterze.

Bernart de Ventadorn

IKONOGRAFIA

Walther von der Vogelweide

Średniowieczna liryka rycerska

Peire Vidal

Tannhäuser

Formy i gatunki

W XI wieku elitą społeczną stał się stan rycerski. Ideał rycerza – i związany z nim styl życia, rycerska etyka, wytworne obyczaje, kult kobiety – zajmuje w kulturze tego okresu jedno z czołowych miejsc. Kolebką kultury rycerskiej była Prowansja (południowo-wschodnia Francja), skąd promieniowała ona najpierw na sąsiednie regiony, później na całą Europę.

Głównymi ośrodkami średniowiecznej liryki rycerskiej były:

południowa Francja – działali tam trubadurzy (ze starofrancuskiego trobar – tworzyć), używający języka d’oc (langue d’oc, znany też jako język prowansalski lub okcytański – wówczas uniwersalny język sztuki);

północna Francja – truwerzy (z francuskiego trouver – znajdować), posługujący się językiem d’oil (langue d’oil, z którego potem wykształcił się język francuski);

Niemcy – minnesingerzy (z niemieckiego: piewcy miłości).

Guillaume de Poitiers

W twórczości trubadurów wyróżniamy dwie podstawowe formy: canzo (złożona z kilku sześcio- lub siedmiowersowych zwrotek, pod względem muzycznym o budowie aab) i vers (pięć–sześć zwrotek, wszystkie wersy do tej samej melodii).

Pod względem tematyki pieśni najważniejsze były następujące gatunki: sirventes – pieśń satyryczna o tematyce politycznej bądź moralizatorskiej;

alba – pieśń kochanków żegnających się czule o poranku lub dialog między odjeżdżającym od damy kochankiem a jego przyjacielem, ostrzegającym go o niebezpieczeństwie;

planctus – pieśń żałobna;

canso – najbardziej wyrafinowany literacko i muzycznie gatunek, opowiada o dworskiej miłości;

pastourelle – idylliczna opowieść o miłości rycerza do pasterki;

tenso – dialogowana pieśń o tematyce politycznej lub społecznej;

estampe, dansa, estampida – pieśni o charakterze tanecznym.

Wolfram von Eschenbach

PRZYKŁADY MUZYCZNE

Kultura rycerska rozwijała się również w innych regionach Europy – m.in. we Włoszech, Anglii, w Polsce (trubadurem był m.in. wrocławski książę piastowski Henryk Brodaty). Apogeum rozwoju kultury rycerskiej był XII wiek.

Twórczość trubadurów rozwijała się od końca XI do XIII wieku, truwerów i minnesingerów – od połowy XII do początku XIV wieku. Pod koniec średniowiecza i w renesansie w Niemczech działali meistersingerzy – śpiewacy zrzeszeni w cechach rzemieślniczych.

Najsłynniejsi truwerzy

Tematyka poezji rycerskiej

Ryszard Lwie Serce (1157–1199), jeden z najsłynniejszych królów Anglii; Thibaut de Navarre (1201–53), znany też jako Tybald IV, król Nawarry;

Adam de la Halle (1237–1306), najwybitniejszy i ostatni truwer; jedyny, który komponował muzykę wielogłosową. Działał na dworach Roberta II w Artois i Karola Andegaweńskiego na Sycylii. Z jego obfitej twórczości poetyckiej i muzycznej zachowało się 34 chansons (pieśni) i 16 jeux-partis (sielanek) jednogłosowych, a także 16 rondeaux (rond) i 7 motetów trzygłosowych. Jego najbardziej znanym dziełem jest jeu-parti Jeu de Robin et Marion (Gra o Robinie i Marion) – dialogowany poemat słowno-muzyczny o miłości młodego wieśniaka do pasterki.

Sztuka świecka – w odróżnieniu od religijnej – zaczęła głosić piękno świata, uczucia subiektywne. Najczęstszym tematem pieśni trubadurów i truwerów była miłość – zwłaszcza w połączeniu z rycerskimi konwencjami: dworskością, kurtuazją, gloryfikacją kobiety. Rzadziej pojawiała się tematyka miłosna w ujęciu zmysłowym – miłość rycerza do damy jego serca skazana była zazwyczaj na niespełnienie. Popularnym motywem było również wysławianie piękna natury. W poezji lirycznej często pojawiały się odniesienia religijne, niezależnie od tematyki wiersza – zdaniem poetów, świętość można odnaleźć wszędzie, nie tylko w kościele. Chętnie pisano również pieśni bohaterskie, okolicznościowe, polityczne, satyryczne, żałobne, obrzędowe czy moralizatorskie. W XIII wieku etos rycerza zaczął zanikać. Odeszła w przeszłość dworska wytworność, głównymi bohaterami pieśni stali się pasterze, akcja rozgrywała się często na tle przyrody.

Adam de la Halle

Ryszard Lwie Serce

Minnesingerzy

Niemieccy poeci i śpiewacy, nawiązujący w swej twórczości do trubadurów i truwerów, nazywani byli minnesingerami (lub minnesängerami, z niemieckiego: piewcy miłości). Początkowo wywodzili się z arystokracji, później także z innych warstw społecznych.

Podstawową formą pieśni minnesingerów była Barform – odpowiednik francuskiej ballady. Główne gatunki to lied (pieśń miłosna), spruch (pieśń o tematyce politycznej) i leich (odpowiednik francuskiej lai).

Najsłynniejsi minnesingerzy to:

Walther von der Vogelweide (zm. ok. 1230), jeden z najwybitniejszych poetów niemieckiego średniowiecza, autor m.in. pieśni Unter den Linden (Pod lipą); Wolfram von Eschenbach (zm. ok. 1220), autor m.in. monumentalnego eposu Parsifal, opartego na legendach o królu Arturze i poszukiwaniach Świętego Graala; niektórzy badacze literatury niemieckiej przypisują mu również autorstwo słynnej anonimowej Pieśni o Nibelungach;

Neidhart von Reuenthal (zm. po 1237);

Tannhäuser (zm. ok. 1270), jeden z najsłynniejszych minnesingerów, bohater tytułowy XIX-wiecznej opery Richarda Wagnera;

Heinrich Frauenlob (zm. 1318).

Formy i gatunki

Twórczość truwerów była zdecydowanie bogatsza pod względem form i gatunków; kontynuowali oni gatunki trubadurów (canso, alba, pastourelle) bądź tworzyli własne:

jeu-parti – dialogowana pieśń opowiadająca o miłości, często o sielankowym charakterze;

lai – rozbudowany poemat o tematyce miłosnej;

chanson de geste – pieśń o czynach, opiewająca historycznych lub legendarnych bohaterów.

Pod koniec XIII wieku w twórczości truwerów pojawiły się trzy formy, które odegrały później dużą rolę w epoce Ars Nova:

rondeau (forma refrenowa – refren melodyczny nie jest tożsamy z refrenem tekstu);

virelai (trzy czterowierszowe zwrotki z dwuwierszowym refrenem); ballada (pieśń trzyzwrotkowa z refrenem, odpowiednik canzo w twórczości trubadurów, zazwyczaj o tematyce miłosnej lub mitologicznej).

PRZYKŁADY MUZYCZNE

MUZYKA ŚWIECKA W ŚREDNIOWIECZU