1917 ЖЫЛЫ АҚПАН ЖӘНЕ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСТЕРІ

КАЗАҚ ӨЛКЕСІҢЦЕГІ1917 ЖЫЛҒЫКҮРЫЛҒАН САЯСИ ПАРТИЯЛАРМЕН АҒЫМДАР

1917 ЖЫЛЫ АҚПАН ЖӘНЕ ҚАЗАН

ТӨҢКЕРІСТЕРІ

“Алаш” партиясы

1905 жылы - “Алаш” қозғалысы пайда болды.

1917 жылы — “Алаш” партиясы құрылды.

Әлеуметтік негізі ' капиталистік даму жолына бағыт алған зиялылар.

Мақсаты:

Қазақ халқын отарлық езгіден азат ету.

Автономиялық ұлттық мемлекет кұру. Бағыты — эволюциялық-конституциялық жол.

Жетекшісі - Әлихан Бөкейханов (1869- 1937 жылдар) Шыңғыс хан ұрпағы, Ресей либералдық-демократиялық қозғалысының қайраткері, бұрынғы кадет партиясының мүшесі.

Мүшелері: А.Байтұрсынов, М.Дулатов,

Ш.Құдайбердиев, М.Тынышпаев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, ағайынды Досмұхамедовтар.

“Алаш” партиясы жетекшілері Қазан төң- керісін және Қазақ мемлекеттігін кеңестік негізде құру идеясын қабылдамады. Себептері:

Қазан төңкерісіне дейін Қазақстанның дамуьша өз көзқарастарын білдіріп, бағдарламаларын насихаттады.

Федеративтік Республикаға кірген эр мем- лекет басқа мемлекетгермен өз бетінше жұмыс істей алады деп санады.

“Апаш” партиясы ақиқат жағында болды. ^ “Алаш” партиясы социал-демокраггардың меньшевиктік тобының бағдарламасын қолдады.

1917 жылы сәуірде Қазақтардың Жетісу- дағы облыстық съезі. Қаралған мәселелер:

Халықгы азық-түлікпен жабдықгау;

Өзін-өзі басқару;

Сотісі;

Салықсалу;

Білім беру және ағарту ісі;

Аграрльщ мэселе;

Босқындарды Қытайдан қайтару;

Қазақ-орыс қатынасын реттеу.

1917 жылы 27 сәуір — 7 мамыр аралығында қазақгардың Семей облыстық съезі болды.

Қаралған мәселелер:

Автономия кұру;

Ресейдегі ұлыстардын еркіндігі, тендігі және ерекшеліктеріне сэйкес қайта құру мүмкіндігін беру;

Щ Дала генерал-губернаторлығы жэне приставтар, урядниктерді тарату.

1917 ЖЫЛЫ АҚПАН ЖӘНЕ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСТЕРІ

АҚПАН БУРЖУАЗИЯЛЫҚ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ТӨҢКЕРІСТІҢ

ҚАЗАҚСТАНҒА ӘСЕРІ

Акпан төнкерісінін алғышарттары:

Экономикалық күйзеліс. к Майдандағы орыс әскерінің жеңілісі. к Жүмысшы қозғалысының күшеюі.

¥лт аймақгарындағы 1916 жьша көтерілістер.

1917 жылғы 24-27 ақпанда Ресейп буржуазиялық-демократиялық төңкеріс м тижесінде, монархия қүлатылды (П Н и колай билігі).

1917 жылы Ресейдегі ақпан төңкерісіии кейін Қосөкімет орнады (1917 ж. 5 наурызқі Уақытша үкімет;

Жүмысшы, шаруа жэне солдаг депутатпЛ Кеңесі.

Уакытпіа үкімет шараланы:

Уақытша үкіметтіц қазақ өлкесіндви жергілікті органдары 1917 жылы наурчаі сэуірде құрылды.

Ә.Бокей ханов - Торғай облысының,

М.Тынышбаев - Жетісу облысының, к М.Шоқай — Түркістанның Уақытша ут- метінің комиссары болды.

Қырғыз (қазақ) үлттық комитеттз». құрылған қалалар:

Орал;

Верный;

Ақмола; к Әулиеата;

Семей.

Ақпан төңкерісінен кейін ұлттық-либераи дық қозғалыстың басшылары коғамлідв саяси дамудың маңызды мэселелері бойкнш Уақытша үкімет жағына шықгы. Уакыів үкіметтің жүргізген шаралары:

1917жылы14 наурызда “Бұратаналараи тьш жұмысына алу тоқтатылды.

1917 жылы 18 наурызда “1916 жылғы Іжиеріліс кезінде қазақтарға күш көрсеткен м^*старға кешірім беру туралы” қаулы.

1917 жылы 20 наурызда “Азаматтардьщ дл ұстауына, дінге сенуіне, ұлтқа байла- «*сты құқықтарды шектеудің күшін жою ~талы” қаулы.

1917 жылы 5 мамырда “Қара жұмысқа ілғандарды еліне қайтару туралы” қаулы. 1017 жылы 8 қыркүйекте “Жетісу облы- I—,,, 1916 жылғы көтеріліс кезінде ясдап шеккен халқына қазынадан 11 млн [150000 сом бөлу туралы” қаулы (5 млн Ғ—"т жерғілікті халыққа, 6 млн 150000 миы орыс халқына).

СОЦИАЛИСТПС ШАРУАШЫЛЫҚ ПЕН МӘДЕНИЕТТІҢ НЕГІЗДЕРШ ЖАСАУ

Тупкістан Фелералистео партиясы

191? жылы қыркүйекте Түркістан федералистер партиясы кұрылды (тұңғыш мұсылман партиясы).

1917 жылы 17-20 қыркүйекте Түркістан және қазақ мұсылмандарының съезі. Қаралған мәселелер:

“Итгифок-и-муслимин” (“Мұсылмандар одағы”) партиясы құрылды.

Түркістан Федерациялық республикасы парламенттік республика негізіняИ кұрылуға тиіс болды.

8 сағаттық жұмыс күнін енгізу.

Салық мэселесі.

Үш жүз партиясы

1917 жьшғы күзде «Үш жүз» партияс^И («Қырғыз социалистік партиясы») құрыдшЯ Жетекшісі — Көлбай Тоғысов.

Мақсаты: большевиктік бағыт ұстг

Бұл партияның іс-әрекеті 1917 жылғы күз-Я 1918 жылдың басы аралығында елеулі түржИ өзгерді:

Алғашқыда социал-революцияшылда|Я партиясымен одақтасты.

1918 жылдың қаңтарынан Кеңес өкімегііИ нығайтуға белсене араласты.

1918 жыл басынан болыневиктердш I алашордашыларға қарсы күресінлг 1 одақтасы болды.

Калеттер партиясы

1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейж I Семейде, Петропавлда, Қостанайда, ОралзаД Өскеменде кадеттер (конституцияшьи I демократтар) партиясы құрылды.

Мақсаты:

Бөлінбес, біртұтас Ресей, конституцияльж I монархия құру.

Қоныстандыру саясатын қолдау.

Кадет партиясына мүше болғае I Ә.Бөкейханов бұл бағдарламамен келіспей- I тіндіктен, партия қатарьшан шықты.

Семейде кадет ұйымы «Свободная речь» I газегін шығарып тұрды.

1918 жылы 21 наурыз - 3 сэуірде Орынбор- дағы Кецестердіц Торғай облыстық I съезі. Қаралған мәселелер:

Қызыл Армия бөлімдерін құру.

Жергілікті өкімет органдары туралы.

Жер және азық-түлік мәселесі.

1918 жылы наурыз - Кеңестердің Ақмола уездік съезі (С.Сейфуллин, А.Асьшбеков). Қаралған мәселесі:

Алашорда автономиясын теріске шығарған қарар қабылдау.

Торғай облыстық Кеңестер съезі қаулысымен Алашорданың «Қазақ» газеті жабылды (1918 ж. наурыз).

1918 жылы 20 сәуір '1 маМыр аралығында - Ташкенттегі Түркістан өлкесі Кеңесінің төтенше V съезі. Қаралған мәселелер:

Түркістан Автономиялы Кеңестік социалистік республикасы жарияланды. ^ Республика құрамына Сырдария, Жетісу облыстары енгізілді.

1918 жылы 17 мамырда «Суландыр у жұмыстарына 50 млн сом қаржы бө.т туралы» декрет қабылданды.

Мэдени құрылыс бағдарламасы жүзея асырылды:

Мектептерде ана тілінде тегін окьгп енгізілді;

Ақмола халыққа білім беру бөлімініі бастығы - С.Сейфуллин;

Бөкей облысының халыққа білім бер* комиссары - С.Меңдешев.

Қазақ АКСР-ін құруға эзірлік жұмыстари жүргізіліп, Ә.Жангелдин Қазақстан Кеңестері Құрылтай съезін шақыруды эзірледі. Алайда Қазақ АКСР-ін кұру дайындықтары шетел- дік интервенция мен азамат СОҒЫСЫНЫЕ басталып кетуінен тоқтап қалды.

Елде азық-түлік дағдарысы терендеп, азьш- түлік диктатурасы енгізілді. Сібірге, Ақмола- ға, Семейге, Қостанай уезіне азық-түліж отрядтары аттандырылды. Нэтижесінде:

Петроград жэне басқа орталық аудандарға 6 млн пұт астық жіберілді.

Түркістан Республикасының ашыққан халқьша 200 вагон астық көмек берілді.

1918 жылғы наурыз - Торғай облыстық Кецестер съезі. Қаралған мэселелер:

Базарларда, көшелерде, пэтерлерде жеке саудаға тыйым салу.

Саудагерлер тауарлары тэркіленіп, өздерін ауыр жұмыстарға жіберу.

Халық шаруашылығының негізіне тендей Ібөлу ұстанымын алған әскери-коммунистік 1 саясат белгілері пайда болып, қанаушыларды Ііайлығынан айыру, жеке меншікті жою эдісі I «нгізілді. Пролетариат диктатурасы жэне I революциялық күштеу арқьшы социализм I орнату мүмкіндігі туралы бүрмаланған Ітүсінік орнықгы.

Елде социализмнің саяси-қоғамдық алғы- I шарттары болмағандығы айқындалды:

I Өндіргіш күштер деңгейінің төмендігі.

14 Пролетариаттың сан жағынан аздығы.

Еңбекшілердің басым көпшілігінің сауатсыздығы.

¥лттық аймақтардың артта қалуы.

Эсерлер ұйымы

1917 жылғы көктемде өлкеде эсерлер I (социал-революционерлер) ұйымы кұрыл- I ды. Мақсаты:

^ "Жерді шаруаларға беру, ^ер-бүкіл I халықтың меншігі" ұранын көтеру.

«3 Патша өкіметінің отарлау саясатынВ айьштау.

1917 жылдың жазына қарай Черняе* II Кеңесінен басқа Кеңестер эсерлердің қолын-1 да болды.

^ Казак партиясының бөлімшелері Орал. I Атырау, Петропавл, Павлодар, Көкшетау, I Семейде құрылды.

Ақпан төңкерісінен кейін Қазақ өлкесінде I көппартиялы жүйе қалыптасты. Билік I 

жолында күрескен саяси партиялар мен ағымдар дағдарыстан шығудың алуан бағдарламаларын ұсынды.

Алаш партиясы

1917 жылғы 5-13 желтоқсан Орынбордағы жалпы қазақ съезі болды.

Қаралған мэселелер:

Территориялық-ұлттық автономия құру. Қазақ (қырғыз) облыстарының автономш- сына Алаш атауын беру.

Автономиялы Алаш облыстарынш аумағын Алаштың мемлекеттік менпйй деп жариялау.

Алаш автономиясының Конституцияаи Бүкілресейлік кұрылтай жиналысынт бекіту.

Алашорда Уақытша Халық Кеңесін 2: мүшеден құрып, оның 10 мүшесін оры. жэне басқа халық өкілдерінен сайлау.

Кеңестің төрағасы —Ә.Бөкейханов.

Алашорданың уақытша орталығы Семеж 1917 жылғы 21 қарашада “Алаш” парпв-сы бағдарламасының 10 бөлімдік жобаси

"Қазақ газетінде" жарияланды:

“Алаш” партиясы — әділдікке жақ, нашар- ларға жолдас, жәбірлерге жау,

Дінді мемлекетген бөлектеу;

Сот ісін қазақ тілінде жүргізу;

Әскери қызметті өз жерінде атқару;

Жұмысшыларды заңмен қорғау. «Алада партиясы жұмысшылар туралы социаз- демократгардың меньшевиктік тобьппв бағдарламасын жақтады;

Оқудың жалпыға бірдей жэне ақысьп болуы;

Жиналыс, сөз, баспасөз еркіндігі;

Жерді алдымен жергілікті халыққа беру.

Бағдарлама жобасынын манызы:

Сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, қазақ халқы дамуының баламж жолын ұсынды.

Буржуазиялық-демократиялық, ұлт-азаг- тық революцияны аяқтауға бағытталғая жолды көрсетті.

1917 жылғы қарашада 1918 жылғы қаңтар аралығында өткен сайлау қазак еңбекшілерінің көпшілігі «Алаш)» партиясының бағдарламалық талаптарын қолдайтынын көрсетті:

Жетісу губерниясында 57,5%;

Семей уезінде 85,6%;

Торғай, Орал губернияларында 75%.

Қазан төцкерісі қарсацында

Бұрынғы империядан Уақытша үкіметке дуыр мұра қалды:

^ Таптық,элеуметтік,экономикалық,ұлттық, діни қайшылыктар.

4 Империалистік соғыстың ұзаққа созылуы. 4 Ашаршылық қаупі.

Еңбекшілердің Уақытша үкімет саясаты- иа наразылығы күшейді. Сырдария, Жетісу обілыстарының көптеген аудандарын аштық жайлады.

Өлкеде революциялық қозғалыс өрістеді.

4 1917 жылғы мамырда Семей облы- сындағы Даубай кенішінде, Риддерде жұмысшылар ереуілі болып өтті.

4 Жұмысшы депутаттары Кеңестерінің ' бастамасымен Петропавл, Семей, Орал, Перовскіде 8 сағаттық жұмыс күні I енгізілді.

- Шаруалар аграрлық мэселені өздерінше ■еше бастады:

4 Болыстар мен ауылнайлардың жері мен малын күшпен тартып алды.

• Верный уезініц болыстарында байлардың көп малын айдап кетті.

• Қарқаралы, Павлодар уездерінде, Бөкей Ордасында қазақ шаруаларының бой

г көрсетулері болды.

^ 1917 жылғы маусымда Атбасар уезініц Красивое деревнясында қоныс аударушы шаруалар қазынаның астық қоймасынан 12 мың пұт астықты алып кетті.

Танкеріс алгышартары:

• 1917 жылғы 29 тамызда Перовскіде бүкіл өкімет билігін Кеңестерге беру қажеттігі туралы қарар қабылданды.

• 1917 жылғы 5 қыркүйекте Семейде һ бүкіл өкімет билігі Кеңестерге берілгендігі туралы қарар қабылданды.

^ 1917 жылғы қыркүйекте Петропавлда жұмысшылар Уақытша үкіметтің жергі- . лікті органдарын тарату туралы шешім : қабылдады.

• 1917 жылғы қазанда Жетісуда шаруа- лар Уақытша үкіметке сенбейтіндіктерін I білдірді.

Кемшіліктері:

^ Ұлттык-аймақтық өзін-өзі билеу құқығын беруден тартынды.

^ Отаршылдық басқару органдарын жоймады.